Ձեր վստահելի աղբյուրը

Այգեպարի փողոցները նեղ են, նախկինում ավան եղած գյուղի պատերին մեծ-մեծ անցքեր կան, երբեմն նաև կարելի է փափուշտներ գտնել: Երբեմն, ոչ թե նրա համար, որ սահմանապահ այս գյուղի ուղղությամբ քիչ փամփուշտներ են գալիս, այլ որովհետև այստեղի մեծերն ու փոքրերը հակառակորդի կրակահերթից հետո հավաքում են լավ ծանոթ զենքերի փամփուշտները: Ամեն տանը կարելի է ողջ հավաքածու գտնել, երեխաներն էլ դրանք «խաղալիք» են դարձնում:

***
Փամփուշտների հերթական «երթը» գյուղի ուղղությամբ լինում է մեր այցելության ժամանակ: Սովորականից շատ մարդ է հավաքվել, դիմացի դիրքերից անսովոր ակտիվությունը ֆիքսել են ու կրակ բացել թե դպրոցի բակում հավաքվածների, թե այդ ընթացքում այգիներում ախատող գյուղացիների ուղղությամբ: Բարեբախտաբար, կրակոցները հասցեատիրոջը չեն հասնում: Երևանից եկած մեր՝ «ասֆալտաբնակներիս» խմբին կրակոցները չեն վախեցնում, բայց գյուղի բնակիչները լավ գիտեն դրանց գինը: Ամեն երեկո հնչող հրավառության ձայնի նման մի բան են մեզ համար, բայց ոչ գյուղացիների:

***
Որոշում եմ անցնել գյուղի նեղ փողոցներով: Մարդկանց մեծ մասը դպրոցի բակում է: Լռությունը մերթ ընդ մերթ դիմացի սարից եկող կրակոցներն են խախտում: Գլխումս, սակայն, լուռ չէ:  Շենքերի պատերը առանց խոսքերի պատմում են, թե ինչպես են իրականում ապրում էս մարդիկ: Մոտ 20 րոպե պտտվելուց հետո թվում է՝ մարդու չեմ հանդիպի: Քայլերս ուղղում եմ հետ՝ դպրոց, երբ նեղ փողոցի անկյունում երեխաների ձայներ եմ լսում:

Ավտոմատի ձայներ են հանում, վազվում, խաղում: Ինձ տեսնելով՝ անմիջապես զգաստանում են ու հերթով շարվում պատի տակ:

«Նարեկ, Էրիկ, Հայկ…»,- իրար հերթ չտալով ներկայանում են: Երեք եղբայր են ու մի քույր: Իրենց մեծ ընտանիքը նկարագրելիս Հայկին ընդհատում են օդում լսվող կրակոցի ձայները: Զգաստանում է, մտածում՝ վախեցա ու հետո ինձ փորձում հանգստացնել, որ ապահով տեղում ենք, էստեղ չեն կպնի: Փորձում է հանգստացնել իր հանգստությամբ. «Էստեղ միշտ են կրակում, համարյա ամեն օր»:

«Հենա, նայի, ԴՇԿ ա»… «այ էն պատն ա ծակել»… ու միանգամից փորձում են այլ թեմաներից խոսել: «Նարե՜»: Փոքր քույրն է, գալիս, տեղավորվում է իր պաշտպանների կողքն ու ինչ-որ բաներ բլբլում, որ անհասկանալի են ինձ:

Հետո շարունակում են. «Որ կրակում են, միանգամից գնում ենք տուն, հետո դուրս ենք գալիս պատրոն հավաքելու: Դե մենք սովոր ենք, սովորել ենք»:

Նորից են շեղում թեման. «Էդ ինտերնետ եք գցելու»: Դրական պատասխան ստանալուց հետո ամաչկոտ ծիծաղում են:

«Կամյուտեր մենք էլ ունենք»,- Նարեն է,- «Ճագար էլ ունենք, ամենքս մի հատ»…

«Ինչի՞ մասին եք երազում»,- հարցը Հայկին նորից լրջացնում է. «Որ չկրակեն, որ թուրըք չկրակի: Մենակ էդ»: Սկսում են պատերազմից խոսել, բայց Նարեն ընդհատում է ու ասում, որ կոնֆետ է ուզում: Խոստանում եմ բերել ու գնում եմ խանութ:

***
Դեռ մի քանի քայլ եմ արել, մի երիտասարդ է կանգնեցում: «Լրագրո՞ղ եք»: «Հա»: «Եկեք Ձեզ բան ցույց տամ»: Հայկը ոգևորված հետևիցս կանչում է. «Գնա, Մաքսիմը քեզ սաղ ցույց կտա»: «Կոնֆետս չմառանաս»: «Չէ, Նարե ջան, կբերեմ»:

Մաքսիմը խոստանում է տանել գյուղի ամենատարեց կնոջ մոտ, Թելլո տատը 96 տարեկան է: Բայց մինչ այդ ցույց է տալիս, թե որտեղից են կրակում:

«Ժամը 4 անց կես սկսել են… գյուլեն եկել ա, շիֆերները փշրել, մտել հավանոց: Ծառը տեսնո՞ւմ եք, կլեպը գյուլեն ա պոկել: Ճյուղը պոկել ա: Ուղիղ գալիս ա, կպնում: Վերջերս էլ պաժառ տվեցին, գազի տրուբեքը պայթեց…»:

Կրակոցների մասին պատմությունները մեզ բերում են գյուղի նախկին թութունի գործարանի մոտ: Մաքսիմը պատմում է, որ գործարանը ամբողջ Հայաստանին սպասարկելուց բացի նաև արտասահման են արտահանել:

«Հիմա շրջանում միայն երեք աշխատանքի ձև կա՝ նայոմնիկ, միլիցա, մեկ էլ հողագործություն: Բայց ռիսկ չենք անում մշակենք: Հողերը նշանառության տակ են: Էս գյուղը հող չունի, ուրիշ գյուղերից վարձով վերցնում, մշակում ենք»,- ասում է Մաքսիմն ու գնում ենք Թելլո տատի տուն:

***
Տատի տղան՝ Համլետը պատմում է, թե ինչպես է անցած տարի կրակոցներից այրվել ողջ արտը. «Դե ինչ պիտի անեինք, ստիպված ալյուր առանք: Իբր հող ենք մշակում: Չեն թողնում, կրակում են: Երկու անգամ վազը կապելուց կրակել են, հողը աչքս ա լցվել: Մեր մշակած բաղը մի 50 մետր է հեռու իրենցից: Ամեն օր էլ նույնն է»:

Այստեղ Մաքսիմն էլի ոգևորվում է ու ընդհատում Համլետին. «Գիշերն էլ, մթին, տեսնում ա՝ ով ես, ինչ դեմք ունես: Տան մեջն էլ տեսնում են, ինչքան ուզում է լույսն անջատած լինի»:

«Բոլորիս դեմքով ճանաչում են: Այստեղ ապահով տեղ չկան: Մեր գյուղի վրա երեք պոստ կա: Ամեն մեկից կրակում են, խեղճացնում են գյուղը: Չեն թողնում մարդիկ ազատ իրենց հողամասը մշակեն, անասունը պահեն»,- Համլետի տղան՝ Արմանն է շարունակում:

***
Թելլո տատը ուշադիր լսում է թոռանն ու սկսում իր պատմությունը. «Ամեն ինչ տեսել եմ, տղա, աղջիկ, թոռ… ամեն ինչ ունեմ»:

Տատը կրակոցների մասին էլ է խոսում, պատերազմն էլ լավ է հիշում, հիմա էլ դժգոհում է միայն խանգարում են չի կարողանում դուրս գալ, մի քիչ նստել արևի տակ:

***
Ողջ ընթացքում մտածում եմ Նարեի կոնֆետի մասին. խոսք եմ տվել, սպասում է: Խանութից արագ վերցնում ենք կոնֆետներն ու գնում բակ, էրեխեքը դեռ էնտեղ են: Նարեն թռնում է գիրկս ու արագ բացում առաջին կոնֆետն ու խցկում բերանը: Բացում է գրպաններն ու տեղավորում դրանք: Աշխույժ պատմում է, թե ինչպես է ամեն օր եղբայրների հետ ճագարների հետևից վազվզում:

***
Ընդամենը մի ժամ առաջ գյուղի փողոցները լուռ էին, բայց մեր խումբը տարածվել է ամբողջ գյուղում, մեծերն ու փոքրերն ուշադիր հետևում են հավաքվածներին, ամենքն իր պատմությունն է պատմում ու չեն մոռանում անընդհատ կրկնել. «Դե մենք սովոր ենք էս կրակոցներին, չենք վախենում: Գիտենք՝ ոնց պաշտպանվենք»…

***
Ընդամենը մեկ ժամում գյուղում ապրող չորս սերունդ ինձ պատմում է իր կյանքը: Ոչ մեկը չի շրջանցում պատերազմի ու կրակոցների մասին իր պատմությունը:

Ամեն մեկը դրա իր ընկալումն ունի, իսկ ես, խճճված պատմությունների շարքի մեջ, մտածում եմ՝ ինչ հեշտ է ամեն անգամ լսել կրակոցների մասին, զանգել գյուղապետին, մեկ-երկու հարց տալ ու մի քանի տողով գրել, որ Տավուշի մարզի սահմանամերձ գյուղի վրա էլի կրակել են: Իրականում գրել միայն իրականության մի չնչին մասը, էդպես էլ չլսելով էս մարդկանց ու չգիտակցելով՝ ինչպես են իրենք լուռ, հնազանդ ու հաշտ տանում իրենց բաժին ընկած մշտական պատերազմը՝ ավարտի մասին հույս չունենալով, բայց երազելով:

Սահման պահող գյուղի երեխան իր երազանքների մասին պատմելիս չի ասում, որ հեծանիվ է ուզում կամ բժիշկ է երազում դառնալ: Հայկի լրջությունը փոխանցվում է ինձ. «Թող թուրքը չկրակի, մենակ էդ…»: