Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ամերիկյան The New York Times թերթը հրապարակել է պատմաբան և քաղաքագետ Ջոն Կիֆների` «1915 թվականի հայոց ցեղասպանությունը. դիտարկում» վերնագրով հոդվածը, որում անդրադարձել է Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց ցեղասպանությանը և դրա ծանր հետևանքներին: Հոդվածը ներկայացնում ենք որոշ կրճատումներով:

«Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախաշեմին երկու միլիոն հայ էր ապրում անկում ապրող Օսմանյան կայսրությունում: 1922 թվականին նրանց թիվը 400.000-ից էլ քիչ էր: Մնացած 1.5 մլն-ը սպանվել է:

Թուրքերի համար 1915 թվականին տեղի ունեցածը կեղտոտ պատերազմի ևս մեկ կեղտոտ հատված էր, որը հանգեցրեց ժամանակի հզորագույն կայսրության փլուզմանը: Նրանք մերժում են պատմաբանների եզրակացությունները և ցեղասպանություն եզրույթը` ասելով, որ մահվան դիտավորություն, ժողովուրդներին ոչնչացնելու ոչ մի համակարգային փորձ չի եղել:

ԱՄՆ-ում հզոր հայկական համայնքը տարիներ շարունակ ճնշումներ է գործադրում Կոնգրեսի վրա` Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտելու համար: Թուրքիան, ով նման քայլ համար իր հարաբերությունները խզեց Ֆրանսիայի հետ, զայրացած սպառնալիքներով է արձագանքում դրան:

Ցեղասպանության արմատներում ընկած է Օսմանյան կայսրության փլուզումը: Կայսրության ղեկավարը խալիֆն էր կամ իսլամական հայանքի առաջնորդը: Կրոնական փոքրամասնություններին ` քրիստոնյա հայերին, թեև թույլ էին տվել պահպանել իրենց կրոնական, սոցիալական և իրավական կառույցներ, սակայն նրանք հաճախ ստիպված էին հարկեր վճարել կամ այլ միջոցների դիմել:

Կենտրոնացած լինելով Անատոլիայի արևելքում` հայերը, ինչպես նշում են պատմաբանները, ի տարբերություն իրենց թուրք հարևանների, ավելի մեծ հաջողություններ են ունեցել առևտրի և արդյունաբերության բնագավառում:

Երիտթուրքերը առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հայերին մեղադրեցին Ռուսաստանին աջակցելու մեջ և արշավ սկսեցին նրանց դեմ` զինվորականներին ու կառավարությանը լիազորելով աքսորել բոլոր նրանց, ովքեր սպառնալիք են երկրի անվտանգությանը:

Ավելի ուշ օրենքով թույլատրվեց բռնագրավել հայերի ունեցվածքը: Հայերին հրամայեցին հետ վերադարձել բոլոր տեսակի զենքերը, որոնք նրանց տվել էին իշխանությունները: Բանակում գտնվողները զինաթափվեցին և տեղափոխվեցին աշխատավորական գումարտակներ, որտեղ կամ սպանում էին նրանց, կամ ստիպում աշխատել` մահանալու համար:

Հայերը որպես ցեղասպանության օր նշում են ապրիլի 24-ը, քանի որ 1915 թվականի այդ օրը մի քանի հարյուր հայ մտավորական ձերբակալվեցին և մահապատժի ենթարկվեցին: Այսպես սկսեց հայոց ցեղասպանությունը և ձգվեց մինչև 1917 թվականը: Հայերի զանգվածային կոտորածներ են տեղի ունեցել նաև 1894, 1895, 1896, 1909 և 1920 ու 1923 թվականներին:

Մինեսոտայի համալսարանի Հոլոքոստի և ցեղասպանության կենտրոնի հետազոտությունները պարզել են, որ 1914 թվականին կայսրությունում ապրել է 2,133,190 հայ, իսկ 1922 թվականին` մոտ 387,800:

Այս դեպքերի մեծ մասը փաստագրվել է արևմտյան դիվանագետների, միսիոներների կողմից, ինչը Արևմուտքում թուրքերի դեմ մեծ զայրույթ առաջացրեց: Նույնիսկ Թուրքիայի դաշնակից Գերմանիան, որ լուռ էր այդ ժամանակ, հետագայում բացեց իր դիվանագետների և սպաների փաստաթղթերը, որոնցում արտացոլված է այդ տարիներին հայերի դեմ տեղի ունեցած սարսափը:

Որոշ պատմաբաններ, թեև ընդունելով համատարած սպանությունների փաստը, ասում են, որ այն, ինչ տեղի ունեցավ, տեխնիկապես չի տեղավորվում ցեղասպանություն եզրույթի մեջ, քանի որ փաստեր չկան, որ դա նախապես պլանավորված է եղել:

1918 թվականին ցեղասպանությունը կազմակերպած երեք փաշաները փախան Գերմանիա, որտեղ նրանց ապաստան տրամադրեցին: Սակայն հայկական ընդհատակյա «Նեմեսիս» խումբը նրանց ծնկի բերեց: 1915 թվականի մարտի 15-ին փաշաներից մեկը սպանվեց Բեռլինի փողոցներից մեկում (խոսքը Թալեաթ փաշայի մասին է, ում Սողոմոն Թեհլերյանը գնդակահարեց Բեռլինի Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հարդենբերգ փողոցում»: