Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ռուսաստանը դադարեցնում է «Հարավային հոսք» գազատարի կառուցումը և հրաժարվում այդ նախագծից: Փոխարենը Ռուսաստանն իր գազը Եվրոպա կմատակարարի Թուրքիայի տարածքով: Նման հայտարարությամբ է հանդես եկել ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը Թուրքիա կատարած այցի ընթացքում: 

ՌԴ նախագահի այդ հայտարարությունը կարելի է սենսացիոն համարել, քանի որ ավելի վաղ դժվար էր ենթադրել, որ «Հարավային հոսքի» այլընտրանքը այդպես միանգամից կլինի հենց Թուրքիան: Այս իրողությունը կարող է լրջորեն փոխել տարածաշրջանում ուժերի դասավորությունը, մասնավորապես՝ ԵՄ-ի և Ռուսաստանի էներգետիկ անվտանգության համակարգը:

Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ բանակցություններից հետո Պուտինը հայտնել է, որ «Հարավային հոսք» նախագծի դադարեցումը պայմանավորված է Եվրոպական հանձնաժողովի «ոչ կառուցողական դիրքորոշմամբ» և այն իրողությամբ, որ Բուլղարիան իր վերջնական համաձայնությունը չի տվել գազատարի կառուցման հարցում:

Պուտինի այցի արդյունքում Մոսկվայի և Անկարայի միջև համաձայնություն է ձեռք բերվել, որ ռուսական կապույտ վառելիքը Եվրոպա կմատակարարվի Թուրքիայի տարածքով, ինչի համար նախատեսվում է Հունաստանի հետ սահմանին կառուցել լրացուցիչ գազային հանգույց: Ըստ պայմանավորվածության՝ Սև ծովի հատակով դեպի Թուրքիա ձգվող գազատարի հզորությունը կմեծացվի, որով կմատակարարվի մինչև 63 մլրդ խմ գազ, այսինքն՝ նույնքան, որքան ծրագրվում էր «Հարավային հոսք» գազատարի գործելու դեպքում: Նախատեսվում է, որ 14 միլիարդը բաժին կհասնի Թուրքիային, իսկ մնացածը Թուրքիայի տարածքով կարտահանվի Եվրոպա:

Բացի այդ, համաձայնություն է ձեռք բերվել, որ 2015թ-ի հունվարի 1-ից Թուրքիան կստանա 6% զեղչ ռուսական գազի համար: Ըստ ռուսական կողմի՝ հետագայում Թուրքիան կարող է ակնկալել ավելի մեծ զեղչեր համատեղ ծրագրերն իրականացնելուն զուգընթաց: Ինչպես ակնհայտ է դառնում, մինչ Եվրամիությունը, Ուկրաինան և Ռուսաստանը միմյանց դեմ վարում են անզիջում էներգետիկ պատերազմ, դրանից ակամա օգտվում է Թուրքիան՝ դառնալով դեպի Եվրոպա ռուսական գազի տարանցման կարևոր միջանցք:

«Հարավային հոսքը»՝ քաղաքական և տնտեսական առումով անհեռանկարային նախագիծ

«Հարավային հոսք» գազատարը ռուսական «Գազպրոմի» խոշոր նախագիծն էր, որը նպատակ ուներ շրջանցել Ուկրաինան դեպի Եվրոպա ռուսական մատակարարումների հարցում, քանի որ Կիևի և Մոսկվայի միջև լարված հարաբերությունների պայմաններում մշտապես վտանգի տակ է հայտնվում դեպի Եվրոպա գազի անխափան մատակարարումը: Հարկ է ընդգծել, որ այսօր էլ Ուկրաինայի տարածքով է մեծամասամբ ռուսական գազը տարանցվում դեպի Եվրոպա:

63 միլիարդ խմ հզորությամբ «Հարավային հոսք» գազատարը Սև ծովի հատակով պետք է հասներ Բուլղարիա, ապա Սերբիա, Հունգարիա, Սլովենիա և Ավստրիա: Գազի առաջին մատակարարումները պետք է սկսվեին 2015թ.-ից: Սակայն այդ նախագծի իրականացումը հանդիպեց լուրջ խոչընդոտների:

Նախ Եվրոպական հանձնաժողովը ընդունեց «երրորդ էներգետիկ փաթեթը», որն իր էությամբ հակամենաշնորհային է, արգելում է գազի արդյունահանմամբ զբաղվող ընկերությանը միաժամանակ զբաղվել դրա մատակարարմամբ: Այլ կերպ ասած՝ ԵՄ-ն ուղղակիորեն իր նորմերով արգելեց «Գազպրոմին» տնօրինել գազատարը: Ուկրաինական ճգնաժամից հետո ԵՄ-ն ամենաբարձր մակարդակով հռչակեց, որ «Հարավային հոսք» գազատարն այլևս առաջնահերթություն չէ և կոչ արեց Սոֆիային դադարեցնել այդ նախագիծը, հակառակ դեպքում սպառնաց նրա դեմ պատժամիջոցներ կիրառել:

Ռուսական գազից մոտ 100% կախվածություն ունեցող Բուլղարիան, լինելով ԵՄ անդամ և ունենալով պարտավորություններ, փորձեց հնարավորինս հետաձգել խնդիրը, համաձայնության գալ Եվրահանձնաժողովի հետ: Բուլղարները շահագրգիռ էին գազատարի կառուցման հարցում, քանի որ այդ նախագծի շնորհիվ Բուլղարիան դառնում էր տարանցիկ երկիր՝ շահելով մոտ կես միլիարդ եվրո միայն տարանցումից: Այնուամենայնիվ, Բրյուսելի անդրդվելիությունը, ուկրաինական ճգնաժամի արդյունքում էլ ավելի խորացած լարվածությունը, ՌԴ դեմ Արևմուտքի պատժամիջոցները ամբողջովին տապալեցին գազատարի կառուցման հեռանկարը:

Ակնհայտ է, որ նախագծի տապալման հարցում վճռորոշ դեր է խաղացել քաղաքական գործոնը, սակայն չի կարելի բացառել նաև զուտ տնտեսական նպատակահարմարությունը ստեղծված նոր իրավիճակում: ՌԴ դեմ արևմտյան պատժամիջոցները, ռուսական տնտեսության աճի դանդաղումը կարող են նաև պատճառ հանդիսանալ, թե ինչու հենց հիմա Մոսկվան հրաժարվեց այդ նախագծից, որը չափազանց կարևորում էր իր մատակարարումները դիվերսիֆիկացնելու և Ուկրաինան շրջանցելու առումով:

Շատ հնարավոր է, որ ներդրումների համար ֆինանսական անհրաժեշտ միջոցները, որոնք հաշվվում են մի քանի տասնյակի հասնող միլիարդներով, այժմ պարզապես չկան: Շատ ավելի մատչելի կլինի նույն գազը Եվրոպա մատակարարել Թուրքիայի տարածքով արդեն իսկ գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքներով, քան կառուցել նորերը և դրանց համար վատնել գրեթե սպառված քաղաքական ռեսուրսը: Ֆինանսական խնդիրը, ԵՄ հետ քաղաքական համաձայնության գալու հնարավորության բացակայությունը և Արևմուտք-ՌԴ հարաբերություններում «պատժամիջոցների պատերազմը» պարզապես ռիսկային ու անհեռանկարային են դարձնում այդ նախագիծը:

ԵՄ-ն Ռուսաստանից ունեցած կախվածությունը փոխարինեց Թուրքիայից ավելի մեծ կախվածությամբ

Եվ ահա ինչպես սովորաբար պատահում է՝ Արևմուտք-Ռուսաստան հակամարտության պարագայում շահում է Թուրքիան: Կարելի է արձանագրել, որ Ռուսաստանը փաստացի չկարողացավ գտնել Ուկրաինային շրջանցող վստահելի ճանապարհ իր գազը դեպի Եվրոպա արտահանելու համար: Նման իրավիճակում բացի Ուկրաինայից Ռուսաստանի համար սկսում է կարևորություն ձեռք բերել Թուրքիան: Արդյունքում Մոսկվան հարկադրված է լրացուցիչ ջանքեր գործադրել ոչ միայն Ուկրաինայում, այլև արդեն Թուրքիայում իր էներգետիկ շահերը պաշտպանելու համար:

Որքան Եվրոպային պետք է ռուսական գազը, այնքան էլ Ռուսաստանին պետք է Եվրոպայի գումարներն այդ գազի դիմաց: Արդյունքում թե՛ Եվրոպան, թե՛ Ռուսաստանը, թե՛ Ուկրաինան ոչինչ չշահեցին, այլ միայն ավելի կարևորություն հաղորդեցին Թուրքիային և մեծացրին այդ երկրից իրենց կախվածությունը: Եվրոպայի պարագայում Թուրքիայից կախվածությունն էլ ավելի է մեծանում, եթե հաշվի առնենք, որ եվրոպացիները մտադիր են ներմուծել նաև ադրբեջանական և Կենտրոնական Ասիայի գազը: Արդյունքում փորձելով նվազեցնել Ռուսաստանից էներգետիկ կախվածությունը՝ ԵՄ-ն հայտնվում է Թուրքիայից ավելի մեծ կախվածության մեջ:

Իսկ Թուրքիան, լինելով ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ Մաքսային միության անդամ, ԵՄ անդամության թեկնածու երկիր, միաժամանակ բոլորովին իրեն կաշկանդված չի զգում, օրինակ, արևմտյան իր դաշնակիցների հետ միասին Ռուսաստանի դեմ կիրառել պատժամիջոցներ: Հակառակը, Թուրքիան միայն օգտվում է այդ պատժամիջոցներից՝ էլ ավելի մեծացնելով իր արտադրանքի արտահանումը Ռուսաստան: Արևմուտքը ոչինչ չի կարողանում անել:

Որքան էլ Թուրքիան դատապարտի Ռուսաստանի կողմից «Ղրիմի բռնազավթումը», ինչպես տեսնում ենք դա այնքան էլ խոչընդոտ չէ Մոսկվայի հետ էներգետիկ համատեղ ծրագրեր իրականացնելու համար՝ ստանալով լրացուցիչ դիվիդենտներ: Այս պարագայում ևս Արևմուտքը ոչինչ չի կարողանում անել: Իրավիճակի հարցում մեծ դեր է խաղում Թուրքիայի կարևոր ստրատեգիական դիրքը, այլ ոչ թե չափազանցված «թուրքական դիվանագիտությունը», սակայն փաստ է, որ այս ամենը գլխավորապես ԵՄ-Ռուսաստան անհեռանկարային հակամարտության հետևանք է:

Այդ անհեռանկարային հակամարտությունը որոշակի ռիսկեր է պարունակում Հայաստանի համար: Ինչպես հայտնի է՝ Հայաստանը 2015թ-ից դառնում է Եվրասիական տնտեսական միության անդամ: Այսինքն՝ 2015թ-ից Հայաստան-Թուրքիա սահմանը դառնալու է ԵՏՄ-Թուրքիա, և միաժամանակ ԵՏՄ-ԵՄ մաքսային սահման: Որքան խորանա ճգնաժամը ԵՄ և Ռուսաստանի միջև, այնքան տարածաշրջանում մեծանալու է Թուրքիայի դերը, որը շարունակում է Հայաստանի ապօրինի շրջափակումը:

Մյուս կողմից, թեև Թուրքիան Ռուսաստանի համար ձեռք է բերում որոշակի տնտեսական նշանակություն, նրանց միջև խորն են քաղաքական հակասությունները: Ի վերջո Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի անդամ է և հավակնում է տարածաշրջանում և իսլամական աշխարհում լիդերության, ինչը ամենևին չի կարող դուր գալ Ռուսաստանին: Տարածաշրջանում Թուրքիայի չափից դուրս հզորացումը տարբեր պատճառներով ցանկալի չէ նաև Արևմուտքին: Բայց անկախ օբյեկտիվ այդ շահերից՝ վերոնշյալ զարգացումներն այս պահին փոխում են տարածաշրջանում ուժերի դասավորությունը և փոխում բավական դինամիկ կերպով:

Տիգրան Խաչատրյան, քաղաքագետ