Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ամերիկյան առաջատար «The New Yorker» պարբերականում հրապարակված ծավալուն հոդվածում պարբերականի սյունակագիր Րաֆֆի Խաչատուրյանը անդրադարձել է Հայոց ցեղասպանությանը՝ նկարագրելով Դիարբեքիրում ծնված իր պապի պատմությունը:

Հոդվածում «Հարություն» խորագրի ներքո հոդվածագիրը նշում է, որ թեև չի տեսել իր պապին, սակայն նրա կերպարը վառ է մնացել իր հիշողության մեջ՝ շնորհիվ նրա մասին լսած տարբեր պատմությունների: Վերջինիս փոխանցմամբ՝ 1880-ական թվականներին ծնված պապը մահացել է 1959 թվականին՝ իրադարձություններով լի տարում, երբ Ֆիդել Կաստրոն Կուբայում իշխանության էր եկել, առաջին տիեզերական սարքն էլ լուսին էր հասել: Սակայն, ինչպես նշում է հոդվածագիրը, պապը այս ամենի մասին հավանաբար ոչինչ էլ չի իմացել, քանզի միակ բանը, որ նա իմացել է «եղել են զրկանքները, զանգվածային տեղահանությունը, բռնությունը, սովը, ինչպես նաև գոյատևելը ու բարգավաճել՝ նույնիսկ նման պայմաններում»:

«Պապս կյանքի մեծ մասը անցկացրել է Դիարբեքիրում: Այն, ինչպես նաև ներկա Թուրքիայի մեծ մասը 1915 թվականին օսմանյան թուրքերը վերածեցին զանգվածային սպանությունների և բռնի տեղահանության դաշտի, որը հայտնի է որպես Հայոց ցեղասպանություն: Ծրագիրը պարզ էր՝ կայսրության մարզերից արմատախիլ անել հայերին որպես մահացու հիվանդություն, որի բուժումը մռայլ միջոցառումներ էր պահանջում և այն գործնականում հենց հաջողությամբ էլ պսակվեց: Օսմանյան թուրքերը սպանեցին ավելի քան 1 մլն հայերի, իսկ պապս ինչ-որ կերպ փրկվեց»,- գրում է հեղինակը:

Անդրադառնալով Ցեղասպանությանը հաջորդած ժամանակաշրջանին՝ հեղինակը նշում է, որ որևէ լուրջ քայլեր չձեռնարկվեց Ցեղասպանությունը իրագործածների դեմ, փոխարենը նրանց մեծ դեր հատկացվեց արդի Թուրքիայի պետականաշինության գործում: Ըստ հեղինակի՝ թեև անմիջական բռնությունների դրսևորումներ չկային, բայց բռնություն քարոզող հռետորաբանությունը շարունակում էր իշխող մնալ: Հեղինակը վկայակոչում է Թուրքիայի վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուի խոսքերը այն մասին, որ պետք է արմատախիլ անել թուրքականությանը խանգարող ցանկացած տարրի:

Խոսելով այդ ժամանակ Թուրքիայում իրականացված «թյուրքականացման» քաղաքականության մասին՝ հեղինակը որպես դրա արդյունքներ մատնանշում է Անի քաղաքի ավերակները, որոնք ոչինիչ չեն ասում այն մասին, թե ով է կառուցել և բնակվել քաղաքում, կամ Ստամբուլի «Դոլմաբախչի» սուլթանական պալատը և նրա կառուցողների մասին որևէ հիշատակման բացակայությունը: Այս համատեքստում հեղինակը հիշեցնում է, նաև թե ինչպես է պապը հարկադրված 1934 թվականի համապատասխան օրենքի համաձայն իր ազգանունը փոխել՝ Խաչատուրյանից դառնալով Օզաքդեմիր:

«Դիարբեքիրը դարձավ վիրավոր կոսմոպոլիտիզմի քաղաք, որի փոքրամասնությունները՝ քրիստոնյաները, հրեաներն ու հույները, մեծապես պակասեցին»,- նշում է հեղինակը:

Վերջինիս դիտարկմամբ՝ շուրջ մեկ դար է Թուրքիան ժխտում է ցեղասպանությունը՝ անգամ պատժում այդ մասին բարձրաձայնողներին, սակայն, ըստ հեղինակի, այդուհանդերձ, նշանակալի միտում է նկատվում, համաձայն որի, Դիարբեքիրը, կոտրելով պաշտոնական քաղաքականության թեզերը, սկսել է խոսել այդ տարածքը որպես ընդհանուր հայրենիք ընկալելու մասին:
Որպես ասվածի օրինակ՝ հեղինակը վկայակոչում է Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերանորոգման պատմությունը: Այս համատեքստում հեղինակը նաև դիտարկում է անում, համաձայն որի, տարիներ անց շատ քրդեր ևս սկսել են ինչ-որ կերպ ընդունել 1915 թվականի իրադարձություններում իրենց մասնակցությունը: Որպես օրինակ՝ հեղինակը ներկայացնում է Դիարբեքիրի քուրդ քաղաքապետ Աբդուլլահ Դեմիրբասի գործունեությունը, որը հարուցել էր թուրքական կառավարության դժգոհությունը: Հեղինակի փոխանցմամբ՝ այն հստակ արտահայտվում էր Դեմիրբասի գործունեության համար խոչընդոտներ ստեղծելով և նրա դեմ բազում մեղադրանքներ հարուցելով:

Ժխտողականության քաղաքականության ամրապնդման առումով հեղինակը հատուկ նշում է այն մասին, որ այդ ամենը էլ ավելի սուր դրսևորվեց հատկապես 2003 թվականին, երբ Թուրքիայի վարչապետ դարձավ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը:

Իր պատմության երկրորդ մասում, որը վերնագրված է՝ «Ինֆերնո» (Դժոխք), հեղինակը նշում է, որ Հայոց ցեղասպանությունից մեկ դար անց էլ բազմաթիվ մանրամասներ անհայտ են մնում, քանի որ Օսմանյան կայսրության արխիվները պետական համատարած ժխտողականության պայմաններում հասնաելի չեն լայն շրջանակներին, դրանց մի մասը կամ ընդհանրապես փակ է, կամ էլ բաց է միայն խիստ սահմանափակ հասանելիությամբ։

«Այնուամենայնիվ պարզ է, որ ցեղասպանության ժամանակ իրականացված բռնությունները բխում էին քաղաքական անկայունության խորը արմատներից։ Հիտլերը Գերմանիայի մասին ասում էր՝«ջախջախված և անպաշտպան, որը ենթարկվում է հարվածների ամբողջ աշխարհի կողմից»։ Նրա օսմանյան գործընկերները նույնպես նմանատիպ քաղաքակրթական ճգնաժամ էին զգում», - գրում է հեղինակը։

Վերջինս նկարագրում է 1908թ-ից սկսած երիտթուրքերի կազմակերպած շարժումը, նրանց իշխանության գալը և գաղափարախոսությունը։ Բալկանյան պատերազմների արդյունքում Օսմանյան կայսրության կրած կորուստներից հետո թուրքերը և մասնավորապես՝ երիտթուրքերը ատելությամբ են լցվում բոլոր այն ժողովուրդների նկատմամբ, որոնք մի ժամանակ իրենց տիրապետության տակ են եղել՝ այդ թվում նաև հայերի նկատմամբ։ Երիտթուրքերի որդեգրած պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը պահանջում էր, որ թուրքական պետությունում լինեն միայն թուրքեր, իսկ այլ ազգերի ներկայացուցիչների առկայությունը պետք է լիներ սահմանափակ՝ քվոտավորված։

1915թ-ի հունվարին կայսրությունը կրեց ևս մեկ ջախջախիչ հարված, այս անգամ Ռուսական կայսրությունից, ինչից հետո Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը, որն այդ ժամանակ փաստացի կառավարում էր կայսրությունը, որոշում կայացրեց երկրից արտաքսել «օտար զանգվածներին», իսկ թուրքական հատուկ ծառայությունների համար այդ «արտաքսումը» նշանակում էր «ոչնչացում»։ Նախատեսված գործի համար թուրքական հատուկ ծառայությունները սկսում են հավաքագրել քրդական անկանոն ջոկատներին, որոնք առավել ծանոթ էին տարածքին և բնակչության տեղաբաշխվածությանը։

Պատմության հեղինակի պապն այդ ժամանակ շարունակում էր բնակվել Դիարբեքիրում, ուր ուղարկվում է նոր կառավարիչ։ Վերջինս թուրքական կառավարությանը խոստանում է «ձեռնարկել ամենախիստ միջոցառումները»։

Հեղինակը հոդվածում նկարագրում է նաև հայ ազգաբնակչության տեղահանման և աքսորի ճանապարհին նրանց ոչնչացման որոշ մանրամասներ և ուղղություններ։

«Երբ ԱՄՆ-ի դեսպանը աղաչում էր ներքին գործերի նախարարին դադարեցնել բռնությունները, նրա խնդրանքի դիմաց հնչում է հետևյալ պատասխանը․ «Թուրքերի և հայերի միջև ատելությունը ներկայումս այնքան մեծ է, որ մենք պարտավոր ենք նրանց վերջը տալ։ Եթե մենք չանենք դա, նրանք կծրագրեն իրենց հաշվեհարդարը»»,-գրում է հեղինակը։

Վերջինիս դիտարկմամբ՝ Թուրքիայից դուրս ինչպես և շատ հայեր, ինքը նույնպես մեծացել է այնպիսի մթնոլորտում, որտեղ վրեժ լուծելու ծարավը հեշտ չէր տարանջատել արդարության ձգտումից։

«Հասարակական կենտրոններում հաճախ կարելի էր տեսնել հայերի մասնակցությամբ պաստառներ, որոնք սպանել էին թուրք պաշտոնյաների 70-ականների և 80-ականնների քաղաքական սպանությունների ալիքի ժամանակ։ Նրանք հերոս-ֆիդայիներ էին, և երեխաներին սովորեցնում էին հարգել ու հիշել նրանց։ Հաշտության տարբերակն անհնար էր պատկերացնել։ Թուրքերի և քրդերի միջև ոչ մի տարբերություն չէր դրվում, նրանք նույնական էին և արժանի էին միևնույն ատելությանը», - պատմում է Րաֆֆի Խաչատուրյանը։

Հեղինակը մանրամասնորեն նկարագրում է իր պապի հայրենի բնակավայրում՝ Դիարբեքիրում, իրականացված զանգվածային սպանությունները և ջարդերը։ Ըստ նրա՝ հայերի նկատմամբ բռնությունները սկսում են անմիջապես այն բանից հետո, երբ Դիարբեքիրի կառավարիչ է նշանակվում Մեհմետ Ռեշիդը, ով օսմանյան կառավարության միջին օղակի պաշտոնյա է եղել։ Վերջինս նշանակումից հետո սկսում է հավաքագրել քրդերից կազմված անկանոն ջոկատների և նրանց հանձնարարում է ողջ նահանգը մաքրել հայերից, ինչն էլ արդյունքում իրականացվում է։

Եզարափակելով՝ հեղինակը դիտարկում է անում, որ պետական մակարդակով ընթացող ժխտողականության քաղաքականությունը առոչինչն է, պարզ ճշմարտության բացակայություն: Այն, ըստ հեղինակի, վիրավորնաք պատճառող գործիք է: Այդուհանդերձ, Խաչատուրյանի կարծիքով, 2015 թվականին 100 ամյա տարելիցի նշումը կարող է և ավելին լինել, քան 1915 թվականի իրադարձությունների շուրջ պարզ մտորումներն են: Վերջինս հույս է հայտնում, որ այդ այդ համատեքստում թուրքական հասարակության ազատական շերտում տեղի ունեցող փոփոխությունները կարող են և նշանակալի լինել: