Ձեր վստահելի աղբյուրը

Արևմտյան Հայաստանի Կարս շրջանում գտնվող Մրենի տաճարը, որը համարվում է համաշխարհային արվեստի գլուխգործոց և հայկական ճարտարապետության ոսկե դարի ստեղծագործություն, այսօր փլուզման եզրին է: Մրենը ներառված է
«Հուշարձանների համաշխարհային հիմնադրամի» (WMF) ցուցակում,  որպես ոչնչնացման վտանգի տակ գտնվող հուշարձան, որի պահպանման համար անհրաժեշտ է անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել: Այս հարցի շուրջ Panorama.am-ը զրուցել է Տաֆտի համալսարանում հայկական մշակույթի պրոֆեսոր, Մրենի տաճարի առաջատար մասնագետ Քրիստինա Մարանցիի հետ:

- Դոկտոր Մարանցի, 2013թ.-ին Դուք ահազանգեցիք Արևմտյան Հայաստանում՝ Կարսում գտնվող 7-րդ դարի (638թ.) Մրենի տաճարի մասին: Դուք զգուշացնում էիք, որ «համաշխարհային արվեստի գլուխգործոց և հայ ճարտարապետության ոսկե դարի նմուշ» հանդիսացող Մրենը փլուզման եզրին է: Ո՞րն է Մրենի տաճարի հիմնական արժեքն ու կարևորությունը թե՛ որպես ճարտարապետական, և թե՛ որպես կրոնական հուշարձան:

- Մրենը կարևոր է, քանի որ այն 7-րդ դարի Հայաստանի ամենամեծ գմբեթավոր բազիլիկ տիպի կոթողն է, որը պահպանվել է մինչ օրս (Անիի տաճարի երկարությունը փոքր-ինչ պակաս է): Այն գմբեթավոր բազիլիկի ուրույն օրինակ է՝ նուրբ ձուլված սյուներով, որոնք ընդգծում են վեր խոյացող կենտրոնական գմբեթավոր որմնախորշը: Այս պատճառներով է, որ Մրենն իրավացիորեն անվանել են հայ ճարտարապետության Ոսկե դարի գլուխգործոցներից մեկը: Մրենը նաև պահպանել է, ինչպես ես վերջերս ցույց տվեցի, 7-րդ դարի Հայաստանի որմնանկարների ամենածավալուն ծրագիրը և ամենավաղ հայալեզու աստվածաշնչյան արձանագրությունը (պահպանելով 92/93:5 սաղմոսը), որը գտնվում է հաղթակամարում: Գիտնականները նաև ընդգծում են եկեղեցու նշանակությունը որպես արևելյան սահմանի, ինչպես նաև Հերակլ կայսեր (610-641) կողմից այս տարածաշրջանի բյուզանդական կոնսոլիդացման համար կարևոր հուշարձան: Հերակլի անունը արձանագրված է եկեղեցու արևմտյան ճակատում գտնվող արժեքավոր մակագրության մեջ և հավանաբար պատկերված է նաև հյուսիսային ճակատի խորաքանդակի վրա` Քրիստոսի Խաչափայտը երուսաղեմ վերադարձնելիս: Արևմտյան ճակատաքարի վրա նաև փորագրված են Քրիստոսի, հրեշտակների, սրբերի, հոգևորականների և արքայազների պատկերները, ինչը մեծ արժեք է հաղորդում այս եկեղեցուն իր ճարտարապետության, վիմագրության և քանդակագործության համար:

- Ի՞նչ վիճակում է այժմ Մրենի տաճարը:

- Այն հիմա շատ վատ վիճակում է: Հարավային պատը, ինչպես հայտնի է, փլուզվել է 20-րդ դարի սկզբին: Եկեղեցու հարավ-արևմտյան անկյունի մեծ անցքը 1990-ականներին հետզհետե ավելի մեծացավ, և հիմա ճակատը, իր միջնադարյան մակագրություններով հանդերձ, հայտնվել է գետնին: Նաև ճեղք է գոյացել եկեղեցու հյուսիս-արևմտյան անկյան ողջ երկայնքով: Գմբեթի սյուները, ինչպես նաև պահպանված ճակատները քայքայված և վնասված են, հետևաբար վերնակառույցը և գմբեթը բավականաչափ ամուր և համաչափ հենարան չունեն: Հայտնի ճակատաքարը, որը պատկերում է Հերակլին, նույնպես հենարան չունի ձախ մասից և պարզապես կախված է օդում:

- Ո՞րն է թուրքական կառավարության մոտեցումն այս տաճարի խնդրին:

- Երկար տարիներ այս կառույցի համար որևէ բան անելու հնարավորություն չկար. պատճառներից մեկն այն է, որ Մրենը գտնվում է ռազմական գոտում: Սակայն ես վերջերս իմացա, որ մշակույթի նախարարությունը այդտեղ այս տարի մի ծրագիր իրականացնելու թույլտվություն է տվել, որում կներգրավվեն հայեր: Սա շատ կարևոր և ոգևորիչ զարգացում է, և ես հուսով եմ, որ աշխատանքը կարող է սկսվել քանի դեռ շատ ուշ չէ:

- Ձեր ջանքերի շնորհիվ Մրենն ընդգրկվել է Հուշարձանների համաշխարհային հիմնադրամի (WMF)  2014-2017թթ. պահպանության կարիք ունեցող հուշարձանների ցուցակում: Ինչպե՞ս սա կարող է նպաստել տաճարի պահպանմանը:

- Այս ցուցակի կարևորությունը կայանում է նրանում, որ այն ուշադրություն է հրավիրում լքված կամ անտեսված հուշարձանների վրա, այն ապահովում է պաշտոնական, բայց ոչ պետական արձանագրումն այն փաստի, որ տվյալ հուշարձանն արժե փրկել: Սա ինքնին դրական առաջին քայլ է այս ուղղությամբ ծրագիր սկսելու համար: Հույս ունեմ, որ պատմական Հայաստանում գտնվող այլ կոթողներ նույնպես կստանան այս կարգավիճակը: Կարևոր է նաև նշել, որ ի տարբերություն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակի, WMF-ի ցուցակը մշտական ամրագրում չի ենթադրում: Այն ավելի շուտ նախատեսված է որպես կոչ` միջոցներ ձեռնարկելու համար. հենց դա է, որ հույս ունենք կարվի Մրենում առաջիկա երկու տարիների ընթացքում, քանի դեռ այն գտնվում է այս ցուցակում:

- Այժմ հնարավո՞ր է մուտք գործել տաճարի տարածք, թե՞ այն դեռ փակ է այցելուների համար:

- Եվ այո, և ոչ: Անկեղծ ասած ես լավ չգիտեմ, թե Մրենի շրջանը որպես սահմանափակ ռազմական գոտի ներկայումս ինչ կարգավիճակ ունի: Որքանով տեղեկացված եմ, այն հավանաբար դեռ պաշտոնապես փակ է, թեև տեղայնքն այժմ կարծես պակաս ռազմականացված է: Սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ Մրենը հիմա փաստացի բաց է այցելուների համար – ես լսում եմ գնալով ավելի ու ավելի շատ մարդկանց մասին, ովքեր վերջերս այցելել են Մրեն, ես ինքս նույնպես այցելել եմ:

- Ուրիշ ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկվեն Մրենը փրկելու ուղղությամբ:

- Կարծում եմ եկեղեցու մասին իրազեկության բարձրացման գործընթացը կարևոր առաջին քայլ է Մրենը փրկելու համար: Այժմ հաջորդ քայլը կլինի հուշարձանի և տեղայնքի մանրամասն ուսումնասիրությունը, ապա թույլ մասերի ամրացումը: Այս երկու քայլերը պետք է արվեն որքան հնարավոր է շուտ, հուսով եմ այս տարի:

- Ցանկացողներն ինչպե՞ս կարող են մասնակցել այս գործընթացին:

- Յուրաքանչյուրն, ով հետաքրքրված է այս հարցով պետք է պատմի իր ծանոթներին և ընկերներին Մրենի և նրա կարևորության մասին: Որքան ավելի շատ մարդ իմանա դրա մասին, այնքան ավելի լավ: Հուշարձանների համաշխարհային հիմնադրամի մասին ավելի մանրամասն կարող եք կարդալ իրենց կայքում:

- Ինչպե՞ս կգնահատեիք հայկական հուշարձանների ու եկեղեցիների ընդհանուր վիճակը Արևմտյան Հայաստանում: Մրենից բացի ուրիշ ի՞նչ վտանգված հուշարձաներ կան:

- Նրանցից շատերը վատ վիճակում են գտնվում, շատ-շատերն էլ անհայտ են: Խծկոնքի վանք, Հոռոմոսի վանք, Բագնայր և շատ այլ վանքեր վտանգված են:

- Ինչպիսի՞ն է Թուրքիայի կառավարության ընդհանուր մոտեցումը հայկական հուշարձանների հանդեպ:

- Դա բարդ հարց է: Ես կասեի բացասական, սակայն իմ անձնական փորձառությունից կարող եմ ասել, որ կա նաև մեծ անտարբերություն… Պետք է հուսամ, որ հասարակական ոլորտում առկա առաջընթացն այս հարցում ավելի արագ ընթացք կունենա, քան քաղաքական ու դիվանագիտական գործընթացները, որպեսզի հնարավոր լինի հասցնել փրկել այս հուշարձանները:

Հարցազրույցը վարեց Նվարդ Չալիկյանը