Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ինչպես արդեն տեղեկացրել ենք, օրերս հրապարակվել է «Արևելյան գործընկերության» ԶԼՄ-ների ազատության 2014 թ.-ի ինդեքսը, որտեղ ներկայացված է 2014 թվականին մամուլի ազատության վիճակը Արևելյան գործընկերության վեց երկրներում` Հայաստան, Վրաստան, Ուկրաինա, Մոլդովա, Բելառուս, Ադրբեջան:

Զեկույցում տրված գնահատականների, ինչպես նաև զեկույցի կազմման մեթոդաբանության վերբերյալ Panorama.am-ը զրուցել է Հայաստանում ծրագրի իրականացնող Երևանի Մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանի հետ:

-Պարոն Նավասարդյան, զեկույցն աչքի անցկացնելուց առաջին տպավորությունն այնպիսին է, որ այն էականորեն տարբերվում է ավելի հայտնի կառույցների` «Freedom Hous»-ի, «Journalists Without Borders»-ի նմանօրինակ զեկույցներից: Կխնդրեի մի փոքր մանրամասնեք, թե ի՞նչ մեթոդաբանությամբ է կազմվել զեկույցը:
- Չէի ասի, որ լուրջ տարբերություններ կան: Մեթոդաբանությունը շատ պարզ է: Յուրաքանչյուր երկրում ընտրվում են լրատվամիջոցների ոլորտի 10 փորձագետներ, նրանք և լրագրողներ են, և իրավաբաններ և վերլուծաբաններ, ովքեր զբաղվում են լրատվամիջոցների հարցերով: Նրանք պատասխանում են հարցաշարին, որն էլ իր հերթին բաժանված է 4 ենթաբաժինների: Ըստ դրա՝ որոշվում են գնահատականները, ինչպես նաև ընդհանուր ինտեգրալը:

-Բերեմ օրինակ. Ուկրաինայում վերջին շրջանում իրավիճակն արտաքուստ այնքան էլ բարվոք չէ: Ավելին՝ միջազգային կառույցներն էլ խոսում են լրատվամիջոցների ու լրագրողների հանդեպ հետապնդումների ու սահմանափակումների մասին: Սակայն Ուկրաինայի մասով, համենայնդեպս վերջին չորս զեկույցներում դինամիկան հաշվի առնելով, այդ փոփոխությունները, կարծես, արտացոլված չեն զեկույցներում, փոխարենը տեսնում ենք, որ Ուկրաինան համեմատաբար լավ վիճակում է: Ինչո՞վ են պայմանավորված Ուկրաինային տրվող նման գնահատականները:
- Եթե ուշադիր նայենք, ըստ զեկույցի, Ուկրաինան իշխանափոխությունից հետո որոշ առաջընթաց է արձանագրել: Մինչ այդ Ուկրաինայի դիրքերը բավական ցածր էին: Ես կասեի, որ այդ փորձագետների կարծիքները, ովքեր արձանագրում են Ուկրաինայում պրոբլեմներ, միանշանակ չեն: Այսինքն` կան երկու տարբեր մոտեցումներ: Այն փորձագետները, ովքեր ներգրավված են Ուկրաինայի կողմից, նախ իրենք ելնում են նրանից և դա ընդհանրապես հետազոտության սկզբունքն է, որ մենք գնահատում ենք իրավիճակը միայն երկրի այն մասում, որը վերահսկվում է պաշտոնական իշխանություններ կողմից: Այսինքն` այն ինչ կատարվում է այլ տեղերում, օրինակ Ղրիմում կամ Դոնեցկի և Լուգանսկի այն տարածաշրջաններում, որտեղ իրավիճակը չի վերահսկվում, բնականաբար դա դուրս է մնում գնահատականից: Նաև մեկ շատ յուրահատուկ մոտեցում կա, որը բնականաբար նկատի չի ունեցվել, երբ սկսվում էր այդ հետազոտությունը, քանի որ այն սկսվել է մինչ ճգնաժամը, այսինքն հետազոտությունը 2013 թվականի առաջին կեսին է սկսվել և այն ժամանակ հստակ մոտեցում չէր ձևավորվել և ընթացքում էլ որոշեցինք առայժմ դա չփոխել: Մասնավորապես` ինչպես վերաբերվել այն հանգամանքին, որ որոշակի ճնշումների և սահմանափակումների ենթարկվում են այլ երկրների լրատվամիջոցները կամ լրագրողները, կամ այն լրատվամիջոցները, որոնց սեփականատերերն են այլ երկրի քաղաքացիներ կամ բիզնես կառույցներ: Ըստ ուկրաինացի փորձագետների` տվյալ իրավիճակում, երբ Ուկրաինան գտնվում է լուրջ առճակատման մեջ Ռուսաստանի հետ, արդարացի չէր լինի որպես խոսքի ազատության սահմանափակում դիտարկել այն միջոցները, որոնք ձեռնարկվում են փաստորեն կոնֆլիկտի այլ կողմի լրատվամիջոցների և լրագրողների նկատմամբ: Սա արդարացված չէր լինի` հաշվի առնելով համարյա պատերազմական իրավիճակը:

- Օտերկրյա լրատվամիջոցների դեպքը հասկանալի է, բայց ի՞նչ կասեք, օրինակ, հենց ուկրաինական «Վեստի» թերթի հետ կապված զարգացումների մասին:
- Ես հասկանում եմ ինչ նկատի ունեք, բայց ուկրաինական «Վեստին»` որպես հոլդինգ, ավելի շատ ռուսական բիզնես էր: Նախ այս վերջին ժամանակաշրջանում, որը գնահատվում է զեկույցում և ներկայացվել է վերջերս, «Վեստին» խնդիրներ չի ունեցել, խնդիրները եղել են մինչ այդ: Բայց, հաշվի է առնվել, որ դա համարվում է ռուսական մեդիա բիզնես, և այդտեղ իրոք սեփականության խնդիրներ կան, ու մինչ այսօր էլ կան այդ խնդիրները և դրանք բարձրացվում են, բայց առայժմ կտրուկ լուծումներ չկան: Եթե վերջին ժամանակները վերցնենք, այստեղ «Ինտեր» հեռուստաընկերության խնդիրը կարելի է տեսնել, որը փակվելու վտանգի առաջ էր կանգնած, բայց հենց սեփականատերերի կազմը փոխվեց, արդեն ուկրաինացի բիզնեսմենները այդ մասնաբաժինը գնեցին, փաստորեն այսօր «Ինտեր»-ի խնդիրները լուծված են համարվում:

-Անդրադառնանք զեկույցում ներառված մյուս երկներին: Մասնավորապես` Վրաստանում նախորդ տարի բավական մեծ հնչեղություն ստացավ այն դեպքը, երբ ընդդիմադիր «Ռուսթավի-2» հեռուստաընկերությունում գաղտնալսող սարքեր հայտնաբերվեցին: Արդյո՞ք այս դեպքը որևէ կերպ ազդել է Վրաստանին տրվող գնահատականների վրա, որքանո՞վ է այն արտացոլված զեկույցում:
-Այո, անպայման: Ես ներկա էի Կիևում, երբ ներկայացվում էր զեկույցը, և բոլոր երկրների ներկայացուցիչները, գործընկերներն այնտեղ ներկա էին և բոլորը նշում էին, որ բոլոր երկրներում կան, այսպես ասած, տագնապալի միտումներ` այդ թվում նաև Վրաստանում՝ կապված «Վրացական երազանք» կոալիցիայի և ընդդիմության միջև կոնֆլիկտների հետ: Նրանք արդեն սկսում են որոշակի, եթե ոչ խնդիրներ, ապա որոշակի ազդակներ ձևավորել նաև լրագրողների վրա ճնշումներ գործադրելու և նրանց գործունեությունը վերահսկելու համար: Բայց առայժմ դրա պրակտիկ, փաստացի դրսևորումներ, որոնք կարող են ազդել բազմակարծության և լրագրողների ազատ գործունեության վրա, չկան: Նույնը վերաբերվում է և Մոլդովային, որտեղ սպառնալիքները հիմնակում կապված են մենաշնորհացման հետ: Այնտեղ հեռուստաընկերությունների մեծ մասը նույն անձին են պատկանում, որն էլ հիմք է ստեղծում, որպեսզի լինի վերահսկողություն և կոնկրետ քաղաքական ուղղվածություն հաղորդեն լրատվամիջոցների գործունեությանը, բայց առայժմ ակնհայտորեն այդ միտումները չեն արտացոլվում: Կամ վերցնենք Հայաստանը: Հայաստանում հիմնական արձանագրված խնդիրները դա և դատարանի և հետաքննող քննիչների կողմից տեղեկատվության աղբյուրի բացահայտման պահանջի հետ կապված միջադեպն էր և նախաձեռնություններ, որոնք պրակտիկ արձագանք առայժմ չեն ունեցել: Խնդիրներ են նաև իշխանության ներկայացուցիչների վիրավորական վերաբերմունքը լրագրողների նկատմամբ, այսինքն` քաղաքական էլիտայի և լրագրողների միջև հարաբերություններում ցինիզմի աճը, ինչպես նաև թվայնացման գործընթացի հետ կապված չլուծված խնդիրները, որոնք բազմաթիվ են և արդեն մի քանի տարի է, լուծում չեն գտնում: Սրանք միտումներ են, որոնք, ըստ ուսումնասիրության մեջ ներգրավված փորձագետների, առայժմ պրակտիկ արտացոլում խոսքի ազատության և բազմակարծության վրա չեն թողնում: Դա է պատճառը, որ եթե դիտարկենք Հայաստանը, ապա պարզ կդառնա, որ այդ ամբողջ ընթացքում բոլոր մնացած երկրների հետ համեմատած ամենակայուն վիճակում Հայաստանն է գտնվում:

- Պարոն Նավասարդյան, խնդիրնեը հասկանալի են, բոլոր տեղերում էլ կան, անցումային շրջան է, բայց ամեն դեպքում, եթե համեմատենք 6 երկրները, այսօր ի՞նչ տեղում են դինամիկայի առումով:
- Փաստորեն դրական դինամիկա մենք ունենք միայն Ուկրաինայում: Վրաստան, Մոլդովա, Հայաստան, քիչ թե շատ կայուն իրավիճակ է: Բելառուսում նույն կայունությունն է` մինուս նշանով, իսկ Ադրբեջանում, նույնպես հետևողական, գուցե ոչ այնքան արագ, բայց կա խոսքի ազատության անկում, եթե այսպես բնութագրենք:

- Ստացվում է, որ չնայած պատերազմին և քաղաքական ճգնաժամին, դրական դինամիկա առկա է միայն Ուկրաինայում:
- Այդպես է, Ուկրաինայում յուրահատուկ իրավիճակը, որը չէր կարող հաշվի առնվել մեթոդաբանության մեջ, փաստորեն հարցեր է առաջացնում միանշանակ: Այնտեղ ավելի շատ գնահատականների մեջ ոչ թե պրակտիկ իրավիճակն է, այլ այն փորձագետների ընկալումներն են, ովքեր ունեն դրական ակնկալիքներ և հիմնականում իրենք են ձևավորում ինչ-որ տեղ այսօրվա քաղաքականությունը Ուկրաինայի լրատվամիջոցների ոլորտում, ընդ որում, իրենց համար ընդունելի է այնտեղ տեղի ունեցող ամեն ինչ, և դա է պատճառը, որ Ուկրաինան միակ երկիրն է, որտեղ պոզիտիվ դինամիկա է արձանագրված:

- Պարզապես նման զեկույցների մեթոդաբանությունը շատ հաճախ տարօրինակ է թվում: Երբ ուսումնասիրում էի թեման, բացահայտեցի, որ օրինակ «Freedom House»-ը, եթե ավելի լայն դիտարկենք, քաղաքացիական ազատությունների կտրվածքով, 2008- ից մինչև 2015թթ -ին, քաղաքացիական ազատությունների մասով Հայաստանին կայուն 4 գնահատականն է տվել: Սա որքանո՞վ է օրինաչափ, եթե հաշվի առնենք, որ բավականին բան է փոխվել քաղաքացիական ազատությունների իրացման տեսանկյունից, այսինքն` 2008-ի 4-ը և 2015-ի 4-ը դրանք նույն բա՞նն են, թե՞ ամեն դեպքում կա տարբերություն, որն արտացոլված չէ:
-Նախ եթե դինամիկան նայենք, «Freedom House»-ն ամեն դեպքում արձանագրել է դրական միտումներ Հայաստանում 2011-2013 թվականները, այսինքն փոքր…

-Քաղաքական ազատությունների մասով 6-ից իջեցրել է 5, դա նկատել եմ…
- Որից հետո այդ առաջընթացը կանգ է առել, հաշվի առնելով, որ որոշակի խնդիրներ առաջացել են վերջին ամիսների ընթացքում: Ընդհանրապես, եթե վերցնենք «Freedom House»-ի բոլոր զեկույցները, նրանք էլ կատարյալ չեն, բայց, իմ կարծիքով, նրանք ամենաօբյեկտիվն են, մեկ պատճառով, որ «Freedom House»-ը բոլոր հարցումները, բոլոր տեղեկությունները հավաքելուց հետո իրեն իրավունք է վերապահում տալ ամեն ինչին վերլուծական գնահատական: Ոչ թե զուտ թվային տվյալները փորձագետներից վերցնում է և արտացոլում, այլ բուն զեկույցը նախապատրաստող մարդիկ իրենց իրավունք են վերապահում վերլուծել փաստերը, վերլուծել իրավիճակը և ըստ դրա դնել գնահատականներ: Դա որոշակի, բնականաբար, սուբյեկտիվություն հաղորդում է ամբողջ ուսումնասիրությանը, բայց ավելի վստահելի է դարձնում, եթե վերլուծողները բարձր կարգի պրոֆեսիոնալներ են: Նրանց դեպքում չի կարելի ժխտել, որ դա այդպես է:

- Այդ դեպքում ինչո՞վ բացատրենք, որ օրինակ «Freedom House»-ի կամ «Journalists Without Borders»-ի զեկույցներում պատկերն այլ է, արդյո՞ք պատճառը միայն մեթոդաբանությունն է:
- Այո: Այսինքն` վերջում բոլոր տվյալները, բոլոր կարծիքները, բոլոր գնահատականները հավաքելուց հետո, ուսումնասիրությունը իրականացնողները կարող են միջամտել ինչ-որ տեղ նաև կամայական մեթոդներով: Եթե նույն իրավունքը վերապահեին գործընկերները, մեր այս համատեղ ծրագրում, հաստատ տվյալները այլ կլինեին և ցուցանիշները այլ կլինեին, ուղղակի մենք առայժմ դա չենք անում, ինչը չի նշանակում, որ մենք հետագայում դա մեզ թույլ չենք տա: Որովհետև սովորում ենք առայժմ, դա լրիվ նույն ինդեքսն է, իսկ ինդեքսները ընդհանրապես կարողանում են իրենց տեղը կայուն գրավել միայն երկար տարիներ աշխատանքից հետո, միանգամից ոչ մեկ շատ բարձր որակներ չի կարողացել ապահովել: Չի բացառվում, որ հետագայում մենք էլ, ունենալով ավելի հստակ մեթոդաբանություն և հստակ մոտեցումներ, մեզ իրավունք վերապահենք միջամտելու փորձագետների տված գնահատականների մեջ, և ոչ թե ուղղակի մաթեմատիկական ձևերով նրանք ամփոփեն: Ինձ թվում է՝ եթե այդ ուղղությամբ մենք գնանք, իսկ մենք գնալու ենք, ընդհանուր օբյեկտիվության և համոզիչ լինելու առումով կմոտենանք կամ նույնիսկ կանցնենք «Freedom House»- ին, այն պատճառով, որ մենք գնահատում ենք շատ կոնկրետ տարածաշրջան, որտեղ մոտեցումները, մեթոդները, չափորոշիչները ավելի նույնական են: Մենք չենք համեմատում օրինակ Աֆրիկան Եվրոպայի հետ, որոնցում և մարտահրավերները, և խնդիրների առանձնահատկությունները լրիվ տարբեր են ու ի մի բերելը այդ ամեն ինչը դժվար է: Մենք ի վերջո նույն քաղաքական մշակույթի երկրներ ենք գնահատում, և դա մեր առավելությունն է: Ուղղակի պետք է սովորենք այդ առավելությունները օգտագործել:

-Եվ վերջին հարցը, պարոն Նավասարդյան: Բոլոր զեկույցների դեպքում փորձում էի գտնել տվյալների հավաքագրման հետ կապված աղբյուրներ, բայց կարծես զեկույցներին կից նման տեղեկություններ չեն հրապարակում, դա կոնկրետ խնդի՞ր է լուծում, թե՞ պարզապես նորմ է, չհրապարակել փորձագետների տվյալները:
-Չգիտեմ` ինչ պատճառով, միգուցե, որ աղբյուրները ավելի անկաշկանդ լինեն: Ամեն դեպքում, եթե դու հրապարակում, հանրայնացնում ես ինչ-որ անուններ, դա կարող է ճնշող ազդեցություն ունենալ մարդկանց վրա, մանավանդ, եթե դրանք այնպիսի երկրներ են, որտեղ ազատ արտահայտման և կարծիք հայտնելու իրավունքները սահմանափակված են:

-Հասկանալի է, իսկ ե՞րբ տեղի կունենա զեկույցի հայաստանյան շնորհանդեսը:
-Ամեն դեպքում դա փետրվարի մեջ է լինելու, ես այս գիշեր եմ վերադարձել Կիևից, հիմա կպլանավորենք և փետրվարի մեջ այդ պրեզենտացիան կանենք, նաև գրքերը ես բերել եմ, կբաժանենք:

Հարցազրույցը` Արմեն Մինասյանի