Ձեր վստահելի աղբյուրը

Օրենսդիր մարմինը վերջին ինն ամիսների ընթացքում արդեն երրորդ անգամ զբաղված է «Շրջանառության հարկի մասին» օրենքը փոփոխելու, հետաձգելու և կրկին վերախմբագրելու գործով: Հետևելով օրենքի ինտենսիվ փոփոխություններին` առաջանում են մի քանի պարզ հարցեր` ինչի՞ց սկսվեց փոփոխությունների շղթան և ի՞նչ նպատակ էր հետապնդում այն, ինչու՞ ձախողվեցին փոփոխությունները և ի՞նչ ենք ունենում վերջին փոփոխությունից հետո:

Ամեն ինչ սկսվեց նախորդ տարվա կեսերից, երբ նոր կառավարությունը հռչակեց «ստվերը կրճատելու մասին» իր նպատակները և որոշ քայլեր ձեռնարկեց` խոշոր բիզնեսին հարկային դաշտ բերելու համար: Իհարկե, խոշոր բիզնեսին ստվերից հանելու արդյունքները բավական վիճելի ստացվեցին, սակայն կառավարության հաջորդ քայլն ուղղվեց փոքր ու միջին ձեռնարկություններին:

2014թ-ի հունիսից մինչև այս տարվա փետրվար շրջանառության հարկի մասին օրենքի անընդմեջ փոփոխությունները շատ պարզ նպատակ էին հետապնդում: Կառավարությունը ՓՄՁ-ներին ստիպում էր ապահովել խոշոր բիզնեսից ձեռքբերած ապրանքների փաստաթղթավորումը, որպեսզի նրանք էլ իրենց հերթին որոշակի ճնշում գործադրեին խոշորի վրա, ու վերջինս ցույց տար իր շրջանառության իրական ծավալները: Ծրագիրը, ինչու չէ, թույլ կտար բացահայտել նաև փոքր ու միջին տնտեսվարողների շրջանառության իրական ծավալները, ինչն էլ կբարձրացներ թափանցիկությունն ու հնարավորություն կտար այստեղից ևս մեծացնել բյուջեի մուտքերը:

Նպատակին հասնելու համար կառավարությունը նույնիսկ համապատասխան մեխանիզմ էր մշակել, որի միջոցով փոքր ու միջին ձեռնարկատերերը կկարողանային «գանգատվել» խոշորից այն դեպքում, եթե վերջինս հրաժարվեր փաստաթուղթ տրամադրել: Դրա համար պետք էր ընդամենը դիմում գրել և նշել, թե ով է հրաժարվել փաստաթուղթ տրամադրելուց:

Հայաստանյան ավանդական ընկալումներին ինչ-որ առումով խորթ այս նախագիծը, չնայած առաջարկում էր շրջանառության հարկը 3,5 անգամ կրճատել, բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց հենց սկզբից: Տնտեսվարողները հրաժարվեցին կառավարության առաջարկով ԱԺ-ի կողմից հունիսին ընդունած փոփոխություններին ենթարկվել: Օրենքի գործելու սկիզբ սահմանված հոկտեմբերի 1-ը ցույցերի արդյունքում կառավարությունը հետաձգվեց մինչև 2015թ-ի փետրվարի 1-ը:

Առանց փոփոխությունների փետրվարի 1-ից ուժի մեջ մտնող օրենքը տնտեսվարողները կրկին սվիններով դիմավորեցին: Մի քանի օր տևած ցույցերից հետո կառավարությունը որոշեց օրենքի կիրառումը նորից հետաձգել մինչև հուլիսի 1-ը:

Տնտեսվարողներին նոր օրենքում չէր գրավում նույնիսկ շրջանառության հարկի 3,5%-ի կրճատումը մինչև 1%: Պատճառները երկուսն էին: Նախ ամբողջական փաստաթղթավորումը ի հայտ կբերեր նրանց շրջանառության ողջ ծավալը, ու հնարավոր է` նրանք գերազանցեին սահմանված 58,35 մլն դրամի շեմը` դառնալով ԱԱՀ վճարող: Եվ երկրորդ` խոշոր տնտեսվարողներից ու ներմուծողներից փաստաթուղթ ձեռքբերելը նրանց համար անհույս գործ էր, իսկ բողոքներ, դիմումներ գրելու, գործընկեր կորցնելու, ավելորդ քաշքշուկի մեջ ընկնելու ցանկություն ոչ ոք չունի:

Փաստացիորեն հրաժարվելով ենթարկվել կառավարության` ստվերից դուրս գալու պահանջին, ՓՄՁ ներկայացուցիչները հասան նրան, որ օրենքը վերանայվի: Նոր օրենքով, որն օրերս կրկին քննարկվում էր ԱԺ-ում, տնտեսվարողներն իրենց համար նպաստավոր մի շարք զիջումների հասան` շրջանառության հարկի վերին շեմը 58,35 մլն դրամից հասցվեց 113,4 մլն-ի, փաստաթղթավորման մասով ներդրվեց կամավորության սկզբունքը և օրենքի կիրառումը կրկին հետաձգվեց մինչև հուլիսի 1-ը:

Արդյունքում ստացվում է, որ խոշոր ընկերությունները «ներքևի պարտադրմամբ» ոչ միայն դուրս չեն գալիս ստվերից, ՓՄՁ-ների շրջանում ոչ միայն ստվերը չի կրճատվում, այլ օրինական ճանապարհով ամրագրվում է փոքր ու միջին ձեռնարկությունների` փաստաթուղթ չներկայացնելու հնարավորությունը: Իհարկե, առքուվաճառքի փաստաթուղթ չներկայացնելու դիմաց նրանք պարտավորվում են վճարել արդեն 5% շրջանառության հարկ, սակայն նման գին վճարելու պատրաստակամություն նրանց մի մասը բազմիցս հայտնել էր` միայն թե հեռու մնան փաստաթղթերից ու ստուգումներից:

Մնում է արձանագրել, որ 9 ամիս տևած քննարկումները, պետական երկու կառույցների կողմից գործադրված այդքան ջանքերը կրկին օրենքը վերադարձրեցին ելման կետին, երբ փաստաթուղ տրամադրողը չէր տրամադրում, պահանջողը` չէր պահանջում, իսկ ստվերը «ապահով ձեռքերում էր»: Ամենանշանակալի փոփոխությունը, թերևս, շրջանառության հարկի բարձրացումն էր, այն 3,5%-ից դարձավ 5%: Եվ եթե ընդամենը սա էր լինելու բոլոր դեգերումների հանգուցալուծումը, ապա կարելի էր այն բարձրացնել հենց նախորդ տարվա հունիսից:

Հարկավոր է նաև նշել, որ նոր օրենքն իր առաջարկած լուծումներում մի շարք բացթողումներ, այնուամենայնիվ, ունի` կապված անցումային դրույթների հետ: Օրենքը տարածվելու՞ է արդյոք նախորդ տարվա տվյալներով 58,35 մլն-ից 113,4 մլն-ի սահմաններում շրջանառություն ունեցած ընկերությունների վրա, եթե այո, ապա ինչպե՞ս է լուծվելու բյուջեում առաջացած բացվածքի խնդիրը: Շրջանառության հարկի միանգամից 5 անգամ բարձրացումն արդյո՞ք լրջագույն խնդիրներ չի հարուցի այն տնտեսվարողների համար, որոնք խնամիբարեկամական կապեր չունեն խոշորների հետ և փաստաթուղթ չեն կարող ձեռք գցել: Ինչպե՞ս են կարգավորվելու հարկային մարմինների կողմից ստուգումների հետ կապված խնդիրները` երբ, ինչ հաճախականությամբ և ինչ տուգանքներով: Այս և մի շարք այլ խնդիրների պետք է անդրադառնալ առանձին հրապարակմամբ:

Նորմալ շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրներում հարկային օրենսդրության` նման ապշեցնող արագությամբ փոփոխումը լրջագույն հետևանքներ է ունենում: Հայաստանյան տնտեսվարողները, առավել կոնկրետ` ՓՄՁ-ները ևս անմասն չեն այն բացասական հետևանքներից, որոնք ծագում են տիրող անորոշությունից: Նույնիսկ Ռուսաստանի նման անազատ տնտեսություն ունեցող երկրում պետությունը 3 տարով ազատում է ստուգումներից ու օրենսդրությամբ ամրագրում է մինչև 5 տարի հարկային օրենսդրությունը չփոփոխելու պահանջ:

Եվ դա բնական է` ցանկացած բիզնեսով զբաղվող ունի վարկային պարտավորություններ, փոխառություններ, պատվերներ ու պայմանագրեր, որոնք գործում են տարիների հաշվարկով: Երբ 9 ամսվա ընթացքում օրենքները 3 անգամ փոխվում են, խառնվում են նաև տնտեսվարողի հաշվարկները` հանգեցնելով ճգնաժամի ու տնտեսական անկման:

Գոռ Ծառուկյան, տնտեսագետ