Ձեր վստահելի աղբյուրը

Գերմանական Deutsche Welle պարբերականը ծավալուն հոդվածով անդրադարձել է Հայոց ցեղասպանությանը և փորձել է վերլուծել այդ իրադարձությունների մեջ գերմանական պետության մեղքի բաժինը։

«Հայոց ցեղասպանությունը Գերմանիայի՞ մեղքն է» վերնագրով հոդվածը հեղինակ Ռիչարդ Ֆուքսը սկսում է հետևյալ խորագրով․ «Ականատե՞ս, թե՞ հանցակից։ Բեռլինում տեղի ունեցած համագումարի ընթացքում պատմաբանները քննարկում էին 100 տարի առաջ Հայոց ցեղասպանության ընթացքում Գերմանիայի դերակատարության հարցը։ Նոր արդյունքները ցույց են տալիս, որ Գերմանիայի մեղքն ավելի շատ է, քան մինչ այդ թվում էր»։

1916թ. սեպտեմբերի 29-ին Գերմանիայի Ռայխստագում դիվանագետ Գոթլիբ ֆոն Յագովը խորհրդարանին ներկայացրեց հաշվետվություն՝ Թուրքիայում, այն ժամանակ Օսմանայան կայսրությունում, տեղի ունեցած սարսափելի իրադարձությունների մասին:

Խոսքը Անատոլիայի արևելքում իրականացված զանգվածային տեղահանությունների և սպանությունների մասին է: Այդ ժամանակ Գերամանական կայսրությունը գաղութային տերություն էր և հանդիսանում էր Օսմանյան կառավարության դաշնակիցը, որը Առաջին աշխարհամարտին սկզբին նախաձեռնել էր քրիստոնյա հայերի զանգվածային հետապնդումները:

«Մենք արեցինք հնարավոր ամեն բան»,- ասել էր Յագովը՝ պաշտպանելով Գերմանիայի անգործությունը:

Զանգվածային ոճրագործության նկատմամբ այս լուռ համաձայնությունն էլ եղել է Բեռլինում Պատմաբանների միջազգային համագումարի թեման:

Պատմաբանները Գերմանական կայսրության հանցակցությունը հայերի տեղահանումների գործում համարում են ապացուցված փաստ: Այնուամենայնիվ, դեռ հստակ չէ, թե ինչ դերակատարություն են ունեցել գերմանացիները: Արդյո՞ք նրանք ականատեսներ էին, թե՞ իրական հանցակիցներ:

Տարբեր գնահատականներով՝ Թուրքիայում զոհվել է 300 հազարից մինչև 1.5 մլն մարդ, շարունակում է հոդվածագիրը: Մինչդեռ այսօրվա Թուրքիան, որը փոխարինեց Օսմանյան կայսրությանը, այդ օրերի մարդկային տառապանքները պաշտոնապես գնահատում է որպես «պատերազմից ելնելով և անվտանգության նկատառումներով իրականացված տեղափոխություն»:

Զոհերի թիվը մինչ այժմ Թուրքիայում վեճերի տեղիք է տալիս, ինչը բարդացնում է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հաշտությունը:

Գերմանիան գիտեր, բայց փակեց աչքերը
Բեռլինում 160 պատմաբաններ այն կարծիքին էին, որ Գերմանիան հանցակից է եղել հայերի տառապանքներին: Երևանի պետական համալսարանի պատմաբան Աշոտ Հայրունին կարծում է, որ գերմանացիներին որպես հանցակիցներ դիտելու պատճառը նրանց լռությունն ու սառը անտարբերությունն է: Գերմանիայի կառավարությունը պարզապես մի կողմ էր քաշվել և հետևում էր՝ ինչպես է երիտթուրքերի կառավարությունը հայերին Թուրքիայից քշում դեպի Մեսոպոտամիայի անապատներ (տարածք, որն այսօր սահմանակից է Իրաքին, Քուվեյթին և Սիրիային): Եվ գերմանացիները հայտարարում էին, որ իրենք չէին ցանկանում միջամտել, չնայած որ շատ լավ տեղեկացված էին:

Պոտսդամի համալսարանի պատմաբան Քրիստին Փշիխհոլցը որևէ կասկած չունի: Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության փաստաթղթերն ընթերցելուց հետո նա եզրակացնում է, որ «Գերմանիայի կառավարությունը քաջատեղյակ է եղել Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության նկատմամբ իրականացվող ապակառուցողական քաղաքականությանը: Մահվան երթեր, սպանություններ, հարկադիր աշխատանք. գերմանացի դիվանագետները ջանասիրաբար գրառումներ էին կատարում այն ամենի վերաբերյալ, ինչ կատարվում էր իրենց շուրջ այդ ժամանակ»:

Պատմության ականատեսները միանգամայն տեղյակ էին այդ գազանություններից. դա երևում է 1915թ. հուլիսի 7-ին Կոստանդնուպոլսում (Ստամբուլ) Գերամանիայի դեսպանի՝ կանցլերին ուղարկված զեկույցից, շարունակում է հոդվածագիրը: Դրանում ասվում է. «Կառավարության (նկատի ունի Թուրքիայի կառավարության) հայտարարված նպատակ է. վերացնել հայի տեսակը թուրքական կայսրությունում»:

Պոտսդամում Լեփսիուսհաուզի հայտնի հետազոտական ինստիտուտի պատմաբան Ռոլֆ Հոլսֆելդն ասում է. «100 տարի շարունակ Գերմանիայի կառավարությունը պաշտոնապես իմացել է, որ 1915-1916թթ. Օսմանյան տարածքում ցեղասպանություն է իրականացվել»:

Այն, թե ինչպես է Գերմանիան այսօր օգտագործում Հայոց ցեղասպանության թեման, ուղղակիորեն կապ չունի այն ժամանակվա Գերմանիայի վերաբերմունքի հետ: Գերմանիայի կառավարության պաշտոնյաները Հայաստանի մասին խոսելիս մշտապես խուսափել են օգտագործել «ցեղասպանություն» բառը: Փոխարենը, նրանք խոսում են զանգվածային սպանություններից և տեղահանություններից:

2015թ. փետրվարին Գերմանիայի ծայրահեղ ձախ «Լինքսփարթայ» կուսակցությունը խորհրդարանին առաջարկեց Թուրքիայում հայերի հետապնդումների մասին խոսելիս օգտագործել եզրույթներ, սակայն կառավարությունը որոշել շարունակել նույն տերմինաբանությունը: Պատճառաբանությունն այն էր, որ իրենք չեն ցանկանում վնասել հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացին: Գերմանիայի կառավարության քաղաքականությունն է՝ դասակարգումները պետք է թողնել գիտնականներին, գրում է Ֆուքսը:

Հայաստանը, ինչպես նաև ավելի քան 20 երկիր և Բեռլինի գիտաժողովին մասնակցող պատմաբանների մեծամասնությունը այդ իրադարձությունները որակել են որպես ցեղասպանություն՝ համաձայն ՄԱԿ-ի 1948թ. կոնվենցիայի:

Մոտ մեկ տարի առաջ Թուրքիայի նախկին վարաչապետ և ներկա նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը կոտրեց այդ թեմայով թուրք պաշտոնյաների տասնամյակների լռությունը. նա ներողություն խնդրեց զոհերի ժառանգներից և խոսեց հայերի աքսորի «անմարդկային հետևանքների» մասին: Բայց չխոսեց ցեղասպանությունից:

Անփառունակ դերակատարություն
Նախկին արևելյան Գերմանիայի քաղաքացիական իրավունքների ակտիվիստ և սոցիալ-դեմոկրատներից նախկին խորհրդարանական Մարկուս Մեքելը Բունդեսթագում էր, երբ 10 տարի առաջ առաջին անգամ քննարկվեց հայկական հարցը:

Անգամ այդ ժամանակ Թուրքիայի վերաբերյալ ոչ մի բանաձև չէր կարող ընդունվել, եթե այն պարունակեր «ցեղասպանություն» բառը, գրում է Ֆուքսը: Երկար քննարկումներից հետո ընդունվեց մի փաստաթուղթ, ըստ որի գերմանացիները ներողություն էին խնդրում Գերմանական կայսրության «անփառունակ դերակատարության» համար: Ավելին ասել հնարավոր չէր: Անգամ կոմունիզմի ժամանակ պատմությունը ձևավորում էին քաքաղաքան գործիչները, ասում էր Մեքելը:

Մինչդեռ Գերմանիան կարող էր կարևոր քաղաքական ազդանշան ուղարկել՝ հայ ժողովրդի տառապանքները ընդունելով որպես ցեղասպանություն:

«Յուրաքանչյուրը, ով չի օգտագործում այդ եզրը, այդ տառապանքներին և աղետին քիչ նշանակություն է տալիս»,- ասում է նա:

Երևանի պետական համալսարանի պատմաբան Աշոտ Հայրունին կարծում է, որ դա Գերմանիայի կառավարության պարտքն է. «Կարևոր է, որպեսզի Գերմանիայի կառավարությունը որոշում ընդունի, որում ցեղասպանությունը ճանաչվի և դատապարտվի որպես այդպիսին»:

Գերմանական փոքրիկ պատվիրակությամբ՝ դեպի Երևան
Deutsche Welle-ի աղբյուրների համաձայն՝ Գերմանիայի խորհրդարանը պատրաստվում է քննարկումներ անցկացնել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ, շարունակում է հոդվածագիրը: Սակայն քիչ պատճառներ կան՝ հավատալու, որ զոհերին հիշելու մշակույթը որևէ բան կփոխի:

Միանգամայն հակառակը. այժմ քննարկումներ են գնում, թե ով կներկայացնի Գերմանիան այս տարի ապրիլի 24-ին ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հիշատակի գլխավոր արարողությանը: Մինչ այժմ Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարում է, որ իրենք դեռ ճշտում են՝ ով պաշտոնապես կներկայացնի Գերմանիան Հայաստանի մայրաքաղաքում:

Տեղեկացված մարդիկ սպասում են, որ այդ հարցում Գերմանիայի այդպիսի զսպվածությունը կարտահայտվի բարձրաստիճան պաշտոնյաների բացակայությամբ: Հնարավոր է, որ արարողությանը մասնակցի միայն Գերմանիայի դեսպանը, մինչդեռ Ֆրանսիան կներկայանա նախագահ Ֆրանսուա Օլանդի մակարդակով: Եզրափակելով հոդվածը՝ Ռիչարդ Ֆուքսը տեղեկացնում է, որ պատմաբան Յուրգեն Գոթշիլխը սա «ամոթալի» է համարում։