Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ը զրուցել է Հայոց ցեղասպանության հատուցումների ուսումնասիրման խմբի (AGRSG) ղեկավար պրոֆեսոր Հենրի Թերիոյի հետ: Խումբը վերջերս հրապարակել է «Արդարացի լուծում. Հատուցումներ հայոց ցեղասպանության դիմաց» վերնագրով իր ամբողջական զեկույցը , որին մանրամասն անդրադառնում է դոկտոր Թերիոն:

Նշենք, որ սա հարցազրույցի երկրորդ մասն է, առաջինին կարող եք ծանոթանալ անցնելով այս հղումով:

- Դոկտոր Թերիո, Ձեր խոսքերից կարո՞ղ ենք եզրակացնել, որ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը կոնսունակ չէ ողջ հայ ժողովրդի գոյատևման և բարգավաճման համար և որ ցեղասպանության փոխհատուցման հարցը Հայաստանի և հայ ժողովրդի անվտանգության հարցն է մեծ հաշվով:

- Այո, դա այդպես է: Պետք է ասեմ, որ ես շատ տպավորված եմ այն ամենով, ինչի կարողացել են հասնել հայերը ՀՀ-ում 1991թ.-ից ի վեր: Ինձ համար ապշեցուցիչ է, որ հիմա այնտեղ կա կենսունակ ու զարգացող երկիր: Միևնույն ժամանակ, երկարատև անվտանգության համար ավելի շատ տարածք է անհրաժեշտ; կարծում եմ դրանում կասկած չկա, հատկապես հաշվի առնելով այն, որ Հայաստանն իր երկու կողմերում ունի թշնամական երկրներ` Թուրքիան և Ադրբեջանը, Վրաստանը այդքան էլ լավ հարևան չէ (հիշենք ջավախահայերի հանդեպ վերաբերմունքը), իսկ Իրանը անկանխատեսելի է: Հայաստանը հետևաբար կարիք ունի կայուն, անվտանգ և համապատասխան տարածքի. դա շատ կարևոր է:

Զեկույցը նաև առաջ է քաշում մի հակասական էլեմենտ, այն է` հանցագործ պետությունը (Թուրքիան) ըստ էության պատասխանատու է տուժած կողմի (Հայաստանի) անվտագությունն ապահովելու համար այնքան ժամանակ, մինչև որ կշտկվեն ցեղասպանության բացասական հետևանքները և պետությունը կդադարի վտանգված լինել: Խոցելիությունը ցեղասպանության ժառանգություն է, և հանցանք կատարած կողմի պարտականությունն է հոգ տանել այն մասին, որ այդ խոցելիությունը հետագա վնասներ չբերի տուժած կողմին: Հետևաբար, հակահայկական քաղաքականությանը կամ հայերի դեմ ռազմական ագրեսիային աջակցությանը վերջ դնելուց բացի, Թուրքիան պետք է նաև հայերին պաշտպանելու պատասխանատվություն վերցնի իր վրա:

- (Դե դա իհարկե կպահանջի Թուրքիայի ներկայիս քաղաքականության արմատական փոփոխություն, որը դժբախտաբար խիստ անհավանական է այս պահին թվում…) Իսկ Ձեր կարծիքով ինչպե՞ս է Լեռնային Ղարաբաղի հարցը տեղավորվում ցեղասպանության ժառանգության և հայկական հարցի համատեքստում:

- Նախ պետք է նշեմ, որ Ադրբեջնում հայկական բնակչության դեմ իրականացվել են մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումներ և ջարդեր: Ադրբեջանը նաև ռմբակոծում էր խաղաղ բնակավայրերը Ղարաբաղում 1990-ականներին: Այս ամենը երբեք տեղի չէր ունենա, եթե Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչված լիներ և պատշաճ գնահատական ստացած լիներ: Բացառվում է, որ միջազգային հանրությունն ընդուներ հայերի հանդեպ նման վերաբերմունքը մի խմբի կողմից, որը հայտարարել է Թուրքիայի հետ իր գաղափարական և քաղաքական սերտ կապի մասին:

Միայն այն փաստը, որ Ադրբեջանի մտքով անցել է, որ կարելի է հայերին թիրախ դարձնել կամ հարձակվել հայերի վրա, և որ նա կարողացել է դրա համար անպատիժ մնալ, ուղղակի արդյունքն է այն բանի, որ ցեղասպանությունը չի ստացել իր պատշաճ գնահատականը: Դա անմիջական կապ ունի անպատժելիության հետ, ինչպես նաև այն փաստի հետ, որ Թուրքիայում և Ադրբեջանում ակնհայտորեն ընդունելի է ո՛չ միայն հակահայկականությունը, այլև պետության կողմից հայերին բռնությունների ենթարկելը: Ադրբեջանի կառավարության քայլերից կարելի է եզրակացնել, որ իրենց համոզմամբ հայերին սպանելն ընդունելի է:

- Շատ քննադատների կարծիքով Թուրքիայից փոխհատուցումներ ստանալը (հատկապես տարածքային) իրատեսական չէ: Ըստ Ձեզ որո՞նք են փոխհատուցումների փաթեթն իրականացնելու ամենամեծ խոչընդոտներն ու մարտահրավերները:

- Իհարկե ամենամեծ խնդիրը Թուրքիայի ժխտողականությունն է Թուրքիայի հակահայկականության հետ միասին: Նրանք կտրականապես ժխտում են և՛ պատմությունը, և՛ դրանից բխող իրենց պատասխանատվությունը: Հակահայկական ցույցերը, որ վերջերս տեղի ունեցան Թուրքիայում, նույնպես շատ մտահոգիչ են: Եթե հայերի օրինական մտահոգությունները և ցեղասպանության վերապրածների շրջանում քննարկումները հանդիպում են ագրեսիվ պատասխանի, ապա նշանակում է, որ ո°չ մի դրական հասարակական երկխոսություն չի կարող սկսվել, սա մեկ այլ մեծ խոչընդոտ է:

Ցավոք կա նաև երրորդ խոչընդոտը, որը քաղաքական է: Միջազգայնորեն կա մեծ դիմադրություն փոխհատուցումները որպես օրինական պահանջ դիտարկելու և ցեղասպանության հետևանքներին դրական լուծում տալու հարցում: Վերցնենք օրինակ Գվատեմալայի դեպքը – 30 տարի է անցել մոտ 200,000 տեղաբնիկ գվատեմալացիների 1980-ականների ցեղասպանությունից ի վեր: Փաստերը մանրամասնորեն արձանագրվել են համապատասխան զեկույցում, սակայն հարցը այդպես էլ լուծում չի ստանում: Գվատեմալայի այսօրվա առաջնորդների թվում են ցեղասպանության մեջ մասնակցություն ունեցած անձինք, իսկ տուժած խմբի համար որևէ հատուցման գործընթաց տեղի չի ունենում, անգամ ճանաչումը այս պահին հարցական է: Եվ ցեղասպանության դեպքերը մեկը մյուսի հետևից հենց այսպիսին են:

Կարծում եմ աշխարհում մի ընդունված պատկերացում կա այն մասին, որ երբ իրականացվում է մի խմբի ոչնչացումը, նրանք զրկվում են իրավունքներից, քանի որ այլևս ոչ մի ուժ իրենցից չեն ներկայացնում. իրականում ամեն ինչ ուժի խնդիր է: Սակայն պետք է փաստել, որ հենց ցեղասպանության պատճառով է, որ այս խմբերն այսքան թույլ են և ունեզուրկ: Հենց այս փաստն է, որ միջազգային հանրությունը պետք է գիտակցի և փոխի:

Ըստ էության հայերը ցեղասպանությունից տուժած այլ ազգերի մեծ մասի հետ համեմատ ավելի լավ դիրքերում են, սակայն այն, ինչ Հայաստանն ունի աշխարհաքաղաքական ու տարածքային իշխանության, ինչպես նաև նյութական ռեսուրսների առումով, անհամեմատ ավելի քիչ է քան այն, ինչ Հայաստանը կունենար, եթե չլիներ ցեղասպանությունը, ինչպես նաև Թուրքիայի համեմատ, որի հետ Հայաստանն այժմ ստիպված է գործ ունենալ:

- Փոխհատուցումների դեմ բերվող փաստարկներից մեկն այն է, որ ներկայիս Թուրքիայի հանրապետությունը պատասխանատու չէ Օսմանյան Թուրքիայի գործողությունների համար: Առաջ է քաշվում նաև վաղեմության ժամկետի փաստարկը: Ձեր կարծիքով որքանո՞վ են հիմնավորված այս պնդումները (հաշվի առնելով, որ դրանք կարող են առաջ քաշվել անգամ ցեղասպանության ճանաչումից հետո):

- Վերջին տարիներին շատ աշխատանքներ են արվել այդ առաջին հարցի շուրջ (պրոֆեսոր Ալֆրեդ Դե Զայասը դրա մասնագետն է), որոնցից բոլորը անկասկած հաստատում են, որ Թուրքիան Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ պետությունն է: Նկատենք, որ Արևմտյան Գերմանիան պատասխանատվություն էր կրում Նացիստական Գերմանիայի կողմից հրեաների և այլ ազգերի ցեղասպանության համար, մինչդեռ դա լրիվ այլ պետություն էր: Միջազգային իրավունքը շատ հստակ է այս հարցի շուրջ:

Այս առումով ես բարձր եմ գնահատում Ունգորի և Փոլատելի աշխատանքը, քանի որ նրանք փաստացի բացահայտել են այն ընտանիքները Թուրքիայում, որոնք իրենց ունեցվածքը վերցրել են հայերից՝ ցեղասպանության արդյունքում: Այսպիսով հնարավոր է ուղիղ զուգահեռներ անցկացնել և տեսնել, թե մասնավորապես որտեղից է իրենց հարստությունը եկել. ոչ մի առեղծված չկա այստեղ:

Ինչ վերաբերում է վաղեմության ժամկետի փաստարկին, 100 տարին անգամ երկար ժամանակ չէ այսպիսի դեպքերի պարագայում: Բնիկ ամերիկացիների խմբերը ԱՄՆ-ում մինչ օրս տառապում են ցեղասպանության հետևանքներից, նույնիսկ 200 տարի և ավել անց: Շատ ու շատ ուրիշ այսպիսի դեպքեր կան: Հետևաբար սա լավ փաստարկ չէ: Եթե նախկինում հասցված վնասը դեռ մինչ օրս շարունակում է իր բացասական հետևանքներն ունենալ տուժած խմբի վրա, ապա կարևոր չէ, թե որքան ժամանակ է անցել – վնասն այժմ փոխհատուցված չէ և այն պետք է փոխհատուցվի:

Այդ ամենից բացի շատ կարևոր հանգամանք է նաև այն, որ ցեղասպանությունը չի ավարտվել 1918թ.-ին, այլ շարունակվել է ընդհուպ մինչև 1923 թվականը՝ ներառյալ Սմիռնայի հրդեհը և ուրիշ այլ գործողություններ: Թուրքական ազգայնական ուժերն ըստ էության շարունակեցին ցեղասպանությունը Թուրքիայի հանրապետության ստեղծման գործընթացում – նրանք թույլ չտվեցին, որպեսզի հայերը վերադառնան այն բնակավայրերը, որտեղից նրանց արտաքսել էին, սպանեցին տասնյակ հազարավոր հայերի և կիարռեցին նույն ցեղասպան քաղաքականությունը: Բացի այդ, ցեղասպանությունն իրականացնող մի շարք խոշոր գործիչներ սկսեցին բարձր պաշտոններ զբաղեցնել Թուրքիայի հանրապետությունում: Պետք է նաև նշել, որ Թուրքիան մինչ օրս շարունակում է իր հակահայկական և փոքրամասնությունների դեմ ուղղված քաղաքականությունը` այդպիսով հաստատելով իր իսկ կապը ցեղասպանության գործընթացի հետ, որը մեծ հարձակում էր հայերի, ասորիների և հույների դեմ:

- Ձեր սեփական փորձից ելնելով, ի՞նչ եք կարծում՝ այն թուրքերը, ովքեր ընդունում են ցեղասպանության փաստը, ինչպե՞ս են վերաբերվում փոխհատուցումների հարցին:

- Այն ճանապարհը, որը սովորական թուրք ժողովուրդը պետք է անցնի, որպեսզի ի վիճակի լինի խոսել հատուցումների մասին, շատ երկար է և բարդ` հաշվի առնելով, որ թուրքական պետությունը և կրթական համկարգը ակնհայտորեն անում են ամեն ինչ դա կանխելու համար…

Շարունակելի…
Հարցազրույցը՝ Նվարդ Չալիկյանի

Մաս 1. Հենրի Թերիո. Հայաստանն այսօր տառապում է ցեղասպանության հետևանքներից