Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի հարցազրույցն Արցախյան պատերազմի մասնակից, Մասիսի հիվանդանոցի վիրաբուժական բաժնի վարիչ Գևորգ Գրիգորյանի հետ:

-Դուք «Օղակ» գործողության անմիջական ականատեսներից եք, այդ ամենը սեփական աչքերով տեսել եք Գետաշենում: Կիսվեք հիշողություններով, թե ինչ է իրականում կատարվել այնտեղ:
-Գյուղում տեր ու տիրակալ էին դարձել թուրք ջարդարարները, որոնք, օգտվելով խորհրդային զորքերի թողտվությունից, անարգել թալանում էին, տանում ինչ պատահեր՝ունեցվածք,դրամ,ավտոմեքենա,ընտանի կենդանիներ և զարդեղեն: «Օրենքի պահապանների» մոտ կար ազատամարտիկների, գյուղի ինքնապաշտպանության մարտերի մասնակիցների ազգանուններ, որոնց ցանկանում էին իրենց ճանկը գցել: Այսպես շարունակվեց մի քանի օր, գյուղն աստիճանաբար դատարկվեց, բոլորն աշխատում էին կուտակվել կենտրոնի տներում, հաճախ մի քանի ընտանիքներով միասին` մի հարկի տակ: Բարոյահոգեբանական իրավիճակը ճգնաժամային էր՝ ամենուր մանկան լաց, կանանց կցկտուր բացականչություններ ու հուսահատ հոգոցներ էին լսվում: Բազմաթիվ բնակիչների մոտ նյարդային ցնցումների հետևանքով սկսվել էին դրսևորվել տարբեր ախտաբանական երևույթներ՝զարկերակային ճնշման բարձրացում, սրտի տագնապ, նևրոտիկ ջղաձգություններ և այլն: Բժիշկներս տնից տուն էինք վազում և հնարավորության սահմաններում օգնում նրանց: Լրագրող Վարդան Հովհաննիսյանը ծեծի էր ենթարկվել, և վիրակապել էի նրան: Այն միամիտ մտայնությամբ, թե որպես գյուղի վիրավոր բնակիչ կարող է անարգել նստել ուղղաթիռ և հեռանալ Գետաշենից,նա մոտեցավ հերթի սպասող բնակիչներին: Սակայն անմիջապես աշխուժություն նկատվեց ոհմակի մեջ՝նրան նկատել էին և պատրաստվում էին «դիմավորել»: Վարդանը հետ վերադարձավ գյուղ,սակայն մայիսի 6-ին ձերբակալվեց :Նույն գիշեր գյուղից հեռացան մեր քաջարի ազատամարտիկները, իրենց հետ տանելուվ ամբողջ զենքը:Նրանցից յուրաքանչյուրը մահացու վտանգի կենթարկվեր,եթե ընկներ թուրքերի ձեռքը:Բնակիչները ուսերին առած այն ամենը,ինչը ի վիճակի էին,քայլում էին դեպի թռիչքահրապարակ:Ես մեքենաներից մեկով իջնում էի գյուղամեջ,նստեցնում առավել անօգնականներին ու փոխադրում ուղղաթիռների մոտ:

Մայիսի 7-ին գյուղը գրեթե դատարկվել էր,մի քանիսը կրակի էին տվել իրենց տները,որպեսզի թուրքը չպղծի օջախը, նույն ճակատագրին արժանացավ հիվանդանոցը:Բնակիչների վերջին խմբերից մեկի հետ մենք էլ անցանք թռիչքահրապարակ` պատրաստվելով տուն վերադառնալ: Զինվորականների կեցվածքը պարզապես նողկալի էր՝ստիպում էին մեզ կքանստել ձեռքներս ծոծրակներին դրած, օդ էին կրակում,եթե ուզում էին ուշադրություն հրավիրել, հրում էին ու հայհոյում:Եվ դրանք խորհրդային զինվորներն ու սպաներն էին, որոնք պարզապես օկուպանտների էին նման:

-Ինչի՞ն էր պետք դեռևս խորհրդային Ադրբեջանին հայերին իրենց պատմական բնակության վայրերից տեղհանելը:
-ԽՍՀՄ-ն իրականում արհեստական հիմքերի վրա կառուցված մի հսկա էր, ուր փորձում էին միաձուլել տարբեր մշակույթներ, դավանանքներ, ազգային ավանդույթներ,նիստուկաց ու լեզուներ ունեցող ազգերին: Ներքուստ այնուամենայնիվ պահպանվում էր որոշակի հակակրանք հայի ու թուրքի մեջ, մանավանդ, որ թուրքերի կողմից կազմակերպված ջարդերի վկաները կենդանի էին ու սերնդե սերունդ փոխանցում էին պատմական փաստերը: Ադրբեջանի կողմից տարվող քաղաքականությունը Ղարաբաղում և Նախիջևանում ոչ միայն հայանպաստ չէր, այլև ընդգծված հայատյաց էր՝պաշտոնները նշանակվում էին միայն Բաքվի գիտությամբ,հայաբնակ գյուղեր տանող ճանապարհներն անցնում էին թուրքաբնակ բնակավայրերի միջով, դպրոցներում խիստ սահմանափակ էր մատուցվում հայկականը և ստեղծված էր այնպիսի մթնոլորտ, որպեսզի տեղի հայ բնակիչը հոգսաշատ լինի հանապազօրյա հացը վաստակելու խնդրով, բայց ոչ հոգևոր վերածնունդով: Դրան, իհարկե, մեծապես օժանդակեց Ստալինի կամայական որոշումը՝ Ղարաբաղը նվիրվեց Ադրբեջանին: Իսկ հայաթափումը այն էր,ինչին միշտ ձգտել են «Մեծ Թուրանի» ջատագովները: Սումգայիթյան ջարդերը և ամենաթողության իրավունքը վերջնականապես ձերբազատեցին թուրքերին, և նրանք փորձեցին վերջնականապես սեփականացնել Ղարաբաղը, սակայն առանց հայերի:

-Ադրբեջանական կողմը հաճախ է շահագործում ղարաբաղյան գյուղերի հայաթափման թեման` հանրությանը ապատեղեկացնելով ու այդ իրադարձություններն անվանելով «զինված ջոկատների դեմ պայքար»: Սակայն Ձեզ, չնայած որ պարզապես բժիշկ էիք, ադրբեջանցի օմօնցիները պատանդ են վերցրել, ինչպե՞ս դա կատարվեց:
-Գետաշենի հիվանդանոցի երկարամյա գլխավոր բժիշկ Սարգիս Հակոբքյոխվյանին,Վալերիկ Խաչատրյանին և տողերիս հեղինակին ուղղաթիռ նստելիս ձերբակալեց ռուս զինվորը և հանձնեց թուրքերին:

Եթե պետության ղեկավար Գորբաչովը իրեն թույլ էր տալիս ազգային շարժման մասնակիցներին որակել որպես անջատողականներ և բանդիտներ, միթե՞ դա չէր արձակում Բաքվի ձեռքերի ու գաղափարական մեքենայությունների կապանքները:
Ցանկացած հայ, որը չուներ ղարաբաղյան գրանցում, որակվում էր որպես անձագրային ռեժիմը խախտող անձ` այստեղից բխող բոլոր հետևանքներով: Ղարաբաղի տարածքում գտնվող բոլոր հայորդիները ներկայացվում էին որպես «боевик»-ներ, որոնց պետք է ոչնչացնել առանց դատ ու դատաստանի:

Անգամ բժշկի գետաշենցի լինելը նրան իրավունք չտվեց տեղաշարժվել հարազատ գյուղում, ուր մնաց մենք՝Երևանից ժամանած բժիշկներս: Մեզ ձերբակալեցին և ուղարկեցին Գյանջայի բանտ և ազատ արձակվեցինք միայն մեր հանրապետության և միջազգային բազմաթիվ կառույցների միջամտության շնորհիվ, որոնք բողոքում էին բժիշկներին ապօրինի կերպով ազատությունից զրկելու դեմ:

-Ադրբեջանական քարոզչությունը հաճախ փորձում է իրեն ձերբազատել «Օղակի» պատասխանատվությունից` այն դնելով խորհրդային կենտրոնական իշխանությունների ուսերին: Դա այդպե՞ս է ր իրականում:
-Որքան էլ Ադրբեջանի իշխանությունները փորձեն «Օղակ» գործողությունից ձեռքերը լվանալ, միևնույն է, բոլորին պարզ է,որ այդ հրեշավոր գաղափարը ջուր էր լցնում հենց Ադրբեջանի ջրաղացին և դրա հոգևոր հայրը իրենց միջավայրից է ծնունդ առել: Հայաթափումը բխում էր նրանց շահերից և այդ միջոցին ապավինելով` փորձում էին շագանակները կրակից հանել ուրիշի ձեռքերով՝ասել է թե Մոսկվայի ձեռքն է կատարողը: Իսկ ովքեր՞էին որսաշների նման կաղկանձում Խորհրդային զորքերի թիկունքում, եթե ոչ արյան ծարավ թուրքերը,որոնք քսաներորդ դարում անգամ անկարող են ձերբազատվել իրեն ավանդական արհեստը համարվող թալանից ու ասպատակությունից:

Երկու բառով պարզաբանել կատարվածը, իհարկե,հնարավոր չէ: Ես իրավունք չեմ վերապահում նկարագրել այն դեպքերը, որոնց ականատեսը իրականում չեմ եղել: Գետաշենում եղել եմ ամիսներ շարունակ, սակայն 1991թ մարտին վերադարձել եմ Երևան, քանի որ ինձ այնտեղ փոխարինեց բժիշկ Վալերի Խաչատրյանը:Կրկին Գետաշենում հայտնվեցի 1991թ մայիսի 3 –ին` անցնելով Շահումյանից ձիավորների խմբի հետ, քանի որ Գետաշենը լիակատար շրջափակման մեջ էր և անգամ խորհրդային ռազմական ուղղաթիռին արգելվեց վայրէջք կատարել Գետաշենում:

«Օղակ» գործողությունն իր գագաթնակետին հասավ ապրիլի 30-ին,երբ խորհրդային զորքերը հրասայլերի և ուղղաթիռների աջակցությամբ գրոհեցին Գետաշենի վրա:Նրանց ետնամասից քարշ էին գալիս թուրք ՕՄՕՆ-ականները,որոնց նպատակը թալանն ու ավարառությունն էր:Գործողությունը ղեկավարում էր գնդապետ Մաշկովը:

Այսքանը ներկայացնում եմ ականատեսների բազմաթիվ վկայությունների հիման վրա, իսկ ես, հայտնվելուվ Գետաշենում, տեսա արդեն հայաթափման ենթակա գյուղը, որը ըստ էության արդեն դատապարտված էր: Կենտրոնում խռնված բնակչություն մի մասը Մարտունաշենից էր, քանի որ այն արդեն թալանված էր ու կրակի տված:Կանգնած էր մի հրասայլ,որը սարսափ տարածելու նպատակ ուներ և պետք է ասել, որ այն իր նպատակին արդեն հասել էր: Բնակիչներն ընկճված էին, բարոյալքված, խուճապահար և անընդհատ սպասում էին նորությունների,ասես հրաշք ակնկալելով՝գուցե իրադրությունը փոխվի և հնարավոր լինի մնալ Գետաշենում: Սակայն ամեն բան որդեն որոշված էր Մոսկվայի վերին ատյաններում՝գյուղը պետք է հայաթափվեր և անցներ Ադրբեջանի իրավասության տակ: Գետաշենի վերին հատվածում վայրէջք էին կատարում ռազմական ուղղաթիռները և բնակչությանը մաս առ մաս տեղափոխում Ստեփանակերտ:Թռիչքահրապարակը շրջապատված էր զորքով, այս ու այն կողմ քաղցած շնագայլերի նման վազվզում էին թուրք ՕՄՕՆ-ականները, ոստիկանները,դատախազության աշխատակիցները,որոնց ձեռքերին ցուցակներ էին: