Ձեր վստահելի աղբյուրը

Karabakhrecords.info կայքը շարունակում է հրապարակել վկայություններ և փաստաթղթեր 1991-ի «Օղակ» գործողության մասին, որի ընթացքում Արցախի շուրջ 30 հայկական գյուղ ենթարկվել է ահաբեկչական գործողությունների, բռնության և ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի ուժերի կողմից վտարվել հարազատ վայրերից:  Ստորև` 1991-ի մայիսի 12-ից (N 19) «Московские новости» թերթի՝ Վլադիմիր Եմելյանենկոյի հեղինակային՝ «Վկայում եմ՝ Գետաշենում սպանդ է եղել» հոդվածը:

Նշենք, որ տեղեկատվական շրջափակման պատճառով «Օղակ» գործողության մասին ներկայացվող հոդվածը սակավաթիվ հրապարակումներից է համարվում:

«Մայիսի 6-ին Միության խորհրդարանում մամուլի համար կարդացվել է Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի պատրաստած հայտարարությունը. «Խորհրդային Միությունը փաստացի պատերազմ է հայտարարել Հայաստանին: Խորհրդային բանակը շարունակում է իր պատժիչ գործողությունները Հայաստանի տարածքներում: Հայաստանի տարածքում տեղակայված Խորհրդային ուժերի չորրորդ ստորաբաժանումները, օգտագործելով ուղղաթիռներ, տանկեր և ծանր հրետանի, հիմնահատակ ոչնչացրել են Հայաստանի Նոյեմբերյան շրջանի Ոսկեպար գյուղը: Ավերված են բոլոր տները, այրված՝ մոտակայքում այգիներն ու անտառները...»:

ՆԳՆ-ն, ԿԳԲ-ն և ԽՍՀՄ-ի Պաշտպանության նախարարությունն իրենց համատեղ հայտարարության մեջ տեղի ունեցածը հիմնավորում են ԽՍՀՄ-ի նախագահի՝ ապօրինի ռազմական ստորաբաժանումների զինաթափման մասին հրամանագրի կատարմամբ: Բայց այն, ինչ տեսել էր «ՄՆ»-ի թղթակիցը հայկական Գետաշեն գյուղում, օրենք հաստատելու նման չէր, ավելի շուտ այն սպանդ էր հիշեցնում:

Վկայում եմ՝ Գետաշենում սպանդ է եղել
Դա սպասելի պատերազմ էր («ՄՆ» N 5, 1991, «Շահումյանի շրջան՝ պատերազմ բանվորների խնդրանքո՞վ»): Լեռնային Ղարաբաղի հարակից Շահումյանի շրջանը և Գետաշեն գյուղը 1991 թվականի հունվարին չեն ենթարկվել Ադրբեջանի ԶՈՒ-ի նստաշրջանի որոշմանը. հիմնականում հայերով բնակեցված շրջանները չեն միաձուլվել ադրբեջանական Կասում-Իսմայիլովի շրջանին, իսկ Գետաշենի բնակիչները չեն կատարել հանրապետական ուժերի՝ գյուղը ազատելու և «ձեզ համար Հանրապետության սահմաններից դուրս ապաստան գտնելու» մասին պահանջը:

«Ապստամբությանը» հաջորդում էր պատիժը. այստեղ չեն մատակարարվում սննդամթերք, նույնիսկ հաց, երրորդ ամսին աշխատավարձ չի տրվում, շրջափակված են բոլոր ճանապարհները, ապրիլի 13-ից անջատված են լույսը, ջուրը, ռադիոհեռարձակումը: Արտաքին աշխարհի հետ միակ կապն ուղաթիռներն են Երևանից, իսկ անվտանգության երաշխիքը՝ ԽՍՀՄ-ի ՆԳՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումները: Բայց և իսկ ապրիլի 15-ին Գետաշենից խլել են կայունության այդ վերջին հույսը:

- Գետաշենի ենթաշրջանը չի հարում ԼՂԻՄ-ին,- հայտարարել է շրջանի պարենատան արտակարգ դրության շտաբի ղեկավար գնդապետ Վյաչեսլավ Լեբեդևը,- հետևաբար այն չի ներառվում արտակարգ դրության շրջանի մեջ: Այդ իսկ պատճառով ապրիլի 15-ին ԽՍՀՄ-ի ՆԳՆ ներքին զորքերը դուրս են հանվել այդտեղից:

«Ինչու՞ են նրանք դուրս հանվել» հարցը՝ գնտապետը խորհուրդ է տվել ուղղել ԽՍՀՄ-ի պաշտպանության նախարար Դմիտրի Յազովին և ԽՍՀՄ-ի ներքին գործերի նախարար Բորիս Պուգոյին: Իրենց իսկ հրամանով ապրիլի 24-ին արգելված են Երևանից Գետաշեն Շահումյան թռիչքները:

Մայիսի 1. Այսօր պատերազմ չի լինի
Ես Շահումյան հասա մայիսի 1-ին՝ կեսօրին: Այդ պահին քաղաքը մխրճված էր խուճապի տառապանքի մեջ: 30-ի երեկոյան՝ ռադիոկայանով «Փրկե՛ք: Մեզ սպանում են» ազդարարելուց հետո, Գետաշենի հետ կապն ընդհատվեց: Սկզբում քաղաքի վրա ռումբեր կախեցին, իսկ հետո սկսեցին նետել:

Մայիսի 1-ից Գետաշենի հետ կապը վերջապես վերականգնվեց, իսկ Շահումյանը հասկացավ ՝ այսօր պատերազմ չի լինի: Շրջանի արտակարգ դրության պարետը՝ շրջակա գյուղերից վիրավորներին և սպանվածներին դուրս բերելու խնդրանքին, այնտեղից համաձայնություն ստացավ: Քաղաքային պարետի շտաբի ղեկավար մայոր Նիկոլայ Կուրբալենկոն երեք սյուների գլխավորությամբ ուղևորվեց դեպի Գետաշեն: 30 կիլոմետր երկարությամբ ճանապարհը տևեց 16 ժամ: ՕՄՕՆ-ի առաջին իսկ դիրքերից պարզվեց, որ Գետաշենում հնարավոր չէ, քանի որ այն չկա, այստեղ ադրբեջանական Չայքենթ գյուղն է:

Գետաշենը մեզ հրդեհի ծխով և տանկեր հանգցնելով դիմավորեց: Դեսանտի և հետևակազորի ռազմական մեքենաների փոխարեն նրանք օղակի մեջ էին վերցրել գյուղը: Այդտեղ մեր ԶՓԿ-ներին ներս էին թողնում մեկ առ մեկ ՝ գրոհին մասնակցած զրահատեխնիկայի ուղեկցությամբ:

Հիվանդանոցի հակառակ կողմում օմօնցիները կանգնեցրին սյունաշարերին և կայծակնորեն շրջապատեցին: Ես ինձ գերի զգացի: Տան շեմքի առջև արյունաշաղախ դիակներ էին փռված: Նրանցից որոշների ականջները կտրված էին, դեմքերը՝ անճանաչելիորեն խարազանված: Գրեթե բոլորի մոտ կոկորդի վրա դանակի կտրվածքով անցք կար:

Փամփուշտահարված շինությունից մահվան հոտ էր գալիս: Միջանցքներում՝ հատակի և անկողինների վրա նստած և պառկած էին մարդիկ, ովքեր կարծես թե հիպնոսացված լինեին: Ոմանց ձեռքերն էին գնդակահարված, մյուսների ՝ ոտքերը: Մահացածներից մեկի գլխամաշկն հանված էր, իսկ կենդանի մնացածները հալածատանջ նայում էին դեպի անորոշություն: Միայն փոքրիկ աղջիկն էր խոսում: Նա նստել էր կնոջ մասնատված դիակի մոտ և ինչ-որ բան էր տրտնջում ու տրտնջում: Տեսնելով զինվորականներին՝ աղջիկը քարացավ:

Շոկից ուշքի գալով՝ ներքին զորքերի զինվորները սկսեցին դուրս հանել վիրավորներին և սպանվածներին, սակայն պարզվեց, որ երեք ԶՓԿ-ն քիչ է: Զինվորները մռայլորեն տանում էին իրենց բեռը և տեսնում՝ ինպես են իրենց հետևում մյուս զինվորներն ու սպաները: Շահումյանում տեղակայված գնդի զինվորներն ու սպաներն առաջինն էին նկատել, որ Գետաշենի հարակից գյուղի՝ Մարտունաշենի մոտ սկսվել էր ռմբակոծություն: Մի քանի ժամ անց, երբ մենք ուղղաթիռով թռչում էինք դրա մոտով, տներից մնացած ավերակները ծխում էին նույնիսկ հորդ անձրևից հետո:

Ի՞նչ էր ամեն դեպքում տեղի ունեցել:
Ո՞վ էր տվել Գետաշենը և Մարտունաշենը գրոհելու հրամանը: Դրա ո՞ր մասն էր իրագործվել: Դա իմանալ և գնահատել կարող է ԽՍՀՄ-ի Գերագույն խորհրդի անկախ հանձնաժողովը: ԽՍՀՄ-ի ժողովրդական պատգամավոր Վիլեն Մարտիրոսյանը, մայիսի 2-ին ժամանելով գետաշեն, նրան է ներկայացրել իր պարզաբանող գրառումները:

Գետաշենից դուրս բերվող ականատեսների վկայությամբ՝ 30-ի վաղ առավոտյան խորհրդային բանակի զինվորներն ու սպաները մտել են գյուղ: Նրանք բնակիչներից անձնագիր են պահանջել, պատռել դրանք և պահանջել անհապաղ հեռանալ: «Հրաժարվողների» տներում ջարդուփշուր են արել կահույքը, կրակել են հատակի և առաստաղի վրա: Դրանց հաջորդել են օմօնցիների նեխուժումը, իսկ ավելի ուշ՝ մեքենաներով կողոպտիչերը: Նրանք տարել են գորգերը, կահույքը, թալանել:

ՕՄՕՆ-ի ջոկատը 53 գյուղացիների բերել էր հարևան Կամո գյուղից, որտեղ Խանլարի շրջանի ոստիկանության բաժանմունքի ղեկավար Մամեդովը հայտարարել էր նրանց գերի լինելու մասին: Նրանցից մեկը՝ Արսեն Հովհաննիսյանը, հետ էր ուղարկվել համագյուղացիների մոտ՝ վերջնագրով. եթե նրանք ինքնակամ չստորագրեն Չայքենթից դուրս գալու մասին թուղթը, ապա գերիներին կգնդակահարեն: Գետաշենցիներն այդ վերջնագիրը լսել են՝ կատարելով «մռութը ներքև» հրամանը:

Գյուղը ինքնակամ լքելու ցանկության մասին վկայող փաստաթուղթը ստորագրել էին 750 մարդ: Շուտով 38 գերիներ հետ էին վերադարձվել, բայց պաշարումը շարունակվել էր: Ադրբեջանական կողմի պայմանն էր. մնացածները հետ կվերադարձվեն, եթե հայերն ազատեն Չայկենթ գուղը: Հայկական կողմը, ի նշան վրեժխնդրության, զինաթափեց Իջևանում (Հայաստան) ԽՍՀՄ-ի ՆԳՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումներին: Այդ օրերին Ադրբեջանի Ղազախի շրջանում և Ադրբեջանի հետ սահմանակից Հայաստանի շրջաններում սկսվեցին և չլռեցին հրաձգությունները:

Կրկին նախօրեի՞ն
Շահումյանը ևս պատրաստվում էր վատթարագույնին: Երբ նա ընդունում էր Գետաշենի ողբերգության առաջին զոհերին, հարևան Բուզլուխ, Մանաշիդ և Էրկեչ գյուղերում փոխհրաձգություն էր տեղի ունենում: Մարդիկ ընտելացել էին դրան և ուշադրություն չէին դարձնում: Նրանց չէր սարսափեցնում նույնիսկ քաղցի զգացումը: Շահումյանն ամենից առավել վախենում էր գետաշենյան իրադարձությունների կրկնությունից՝ ներքին զորքերի դուրս բերելուց: «Եթե նրանք գնան, - ասում էր թոշակառու Քնարիկ Ալեքսանյանը,- մենք կսպասենք՝ երբ են մեզ սպանելու»»: