Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հայաստանում սահմանադրական փոփոխությունների նախագծում էական նորամուծություններից մեկը 11-րդ գլուխն է, որը վերաբերում է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին: Այս գլխի երկու հոդվածներից մեկով սահմանվում են ԿԸՀ գործառույթներն ու լիազորությունները, իսկ մյուսով՝ ԿԸՀ կազմն ու կազմավորման կարգը:

«Նախագծում Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին վերաբերող կարգավորումները նպատակ ունեն սահմանել քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացման և պաշտպանության առավել արդյունավետ համակարգ: Այդ նպատակով սահմանադրական մակարդակով առաջին անգամ ամրագրվել է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կարգավիճակը՝ որպես քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացումն ապահովող և դրա նկատմամբ հսկողություն իրականացնող մարմնի, սահմանվել են նրա լիազորությունները, ինչպես նաև նախատեսվել ԿԸՀ կազմավորման կարգը»,- այս կապակցությամբ նշել են հեղինակները՝ նախօրեին հրապարակված հիմնավորումների մեջ:

Անկախությունից ի վեր Հայաստանում ընտրությունները, ընտրական իրավահարաբերությունների կարգավորումը, դրանց օրինականությունը և ընտրությունների հետ կապված բազմաթիվ հարցերը եղել են ամենավիճահարույց խնդիրներից մեկը: Ընտրական գործընթացի նկատմամբ անվստահությունը, որպես կանոն, տարբեր փուլերում հաղթահարվել է ոլորտը կարգավորող օրենսդրության փոփոխություններով ու լրացումներով: Արդյունքում՝ ստեղծվել է մի վիճակ, որ նախորդ երկու տասնամյակների ընթացքում անցկացված շուրջ քսան ընտրական գործընթացների (նախագահի, խորհրդարանի, տեղական մարմինների ընտրություններ և հանրաքվեներ) մեջ դժվար է գտնել երկու այնպիսիք, որոնք անցկացվել են միևնույն իրավակարգավորումների պայմաններում: Պատճառն այն է, որ 1999-ից ի վեր երկրում ընդունվել է երկու Ընտրական օրենսգիրք, իսկ դրանցում կատարված փոփոխությունների և լրացումների մասին օրենքների թիվն անցնում է երկու տասնյակից: Սրան կարելի է գումարել նաև Սահմանադրական դատարանի բազմաթիվ որոշումները, որոնք ևս էական կանոնակարգումներ են նախատեսել: Նման դինամիկ փոփոխություններն, ըստ ամենայնի, պայմանավորված էին այն հանգամանքով, որ երկրի մայր օրենքը խնդրո առարկա հարցում սահմանափակվում էր միայն հռչակագրային նորմերով:

Մասնավորապես, գործող Սահմանադրության 2-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ «ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների անձանց միջոցով», 4-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «ընտրությունները, ինչպես նաև հանրաքվեներն անցկացվում են ընդհանուր, հավասար, ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա՝ գաղտնի քվեարկությամբ», իսկ 30-րդ հոդվածը սահմանում է քաղաքացիների ընտրական իրավունքը։

Սահմանադրությունը որոշակիացնում է նաև ընտրովի մարմիններին (նախագահ, ԱԺ պատգամավոր, տեղական ինքնակառավարման մարմիններ) և դրանցում ընտրվելու կարգը: Իսկ թե ո՞վ է ընտրությունները կազմակերպող և ընտրական իրավունքի իրականացումն ապահովող մարմինը, գործող Սահմանադրությունը չի հստակեցնում: Այս բացն անցած տարիներին անգամ զավեշտալի իրողությունների պատճառ է դարձել. 2007 թվականին կայացած խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները Սահմանադրական դատարանում վիճարկելիս «Իմպիչմենտ» դաշինքը պնդել էր, որ «ԿԸՀ-ն սահմանադրական մարմին չէ և իրավասու չէր կազմակերպել ընտրություններ» (տես՝ ՍԴՈ-703, ընդունված 2007-ի հունիսի 10-ին, կետ 4): Այս պնդումը ՍԴ-ն, բնականաբար չէր ընդունել, սակայն փաստ է, որ մինչ օրս ԿԸՀ-ի կարգավիճակը որևէ կերպ սահմանված չէ: Առաջարկվող փոփոխությունները նախատեսում են լրացնել այդ բացը:

«Նախագիծը ԿԸՀ-ն բնութագրում է որպես անկախ պետական մարմին: Այսինքն` ԿԸՀ-ն չի հանդիսանում կառավարության մաս՝ չնայած իր լիազորությունների գործադիր բնույթին, չի գտնվում աստիճանակարգային որևէ ենթակայության տակ, որևէ այլ մարմին չի կարող ԿԸՀ-ին ցուցում, հրահանգ տալ այս կամ այն որոշումն ընդունելիս»,- այս կապակցությամբ նշել են նախագծի հեղինակները:

Համապատասխան նորմն ամրագրվել է նախագծի 193-րդ հոդվածի 1-ին կետում. «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն անկախ պետական մարմին է, որը կազմակերպում է Ազգային ժողովի, Հանրապետության նախագահի և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները, հանրաքվեները, ինչպես նաև վերահսկողություն է իրականացնում դրանց օրինականության նկատմամբ»:

Փաստորեն առաջարկվում է ԿԸՀ կարգավիճակը սահմանել որպես անկախ պետական մարմին (ինչպես ՀՌԱՀ-ն, ԿԲ-ն կամ Վերահսկիչ պալատը) և սահմանադրորեն ամրագրել նրա գործառույթներն այնպես, ինչպես ներկայումս ամրագրված են Ընտրական օրենսգրքում և Հանրաքվեի մասին օրենքում:

193-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ «օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն ընդունում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր»: Այս խնդիրը ներկայումս կարգավորվում է Ընտրական օրենսգրքի 36-րդ հոդվածով, ըստ որի՝ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն ընդունում է նորմատիվ և անհատական իրավական ակտեր»: Թե ինչով է պայմանավորված այս փոփոխությունը, նախագծի հեղինակները գրավոր հիմնավորումներում չեն նշում, սակայն դատելով նախկինում հնչած մեկնաբանություններից, կարելի է եզրակացնել, որ նորմատիվ իրավական դաշտում աստիճանակարգություն ներդնելու հետևանքով օրենսդրական դաշտում ԿԸՀ ակտերի տեղը որոշակիացնելու նպատակ է հետապնդում:

Ինչ վերաբերում է նույն հոդվածի 3-րդ կետին, որի համաձայն՝ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն Ազգային ժողովին հաղորդում է ներկայացնում իր գործունեության մասին», հեղինակները նշել են, որ սա «որևէ կերպ չի խախտում ԿԸՀ-ի անկախությունը, այլ նպատակ է հետապնդում ԿԸՀ-ի գործունեությունը դարձնել հրապարակային և տեղեկացնել ԱԺ-ին ինչպես արձանագրած հաջողությունների, այնպես էլ քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացման ոլորտում առկա խնդիրների վերաբերյալ՝ հետագայում դրանք լուծելու ակնկալիքով»:

Հարկ է նկատել, որ ներկայումս էլ անկախ պետական որոշ մարմիններ պարբերաբար հաղորդումներ են ներկայացնում Ազգային ժողովին. օրինակ՝ գլխավոր դատախազը կամ վերահսկիչ պալատի նախագահը:

193-րդ հոդվածի վերջին՝ 4-րդ կետը սահմանում է, որ «Ընտրական հանձնաժողովների համակարգը, ընտրական հանձնաժողովների լիազորությունները, կազմավորման և գործունեության կարգը, գործունեության երաշխիքները սահմանվում են Ընտրական օրենսգրքով»: Այս կապակցությամբ որևէ լրացուցիչ կարգավորում չի նախատեսվում: Մասնավորապես պարզ չէ՝ ընտրական հանձնաժողովների համակարգը մնալու է եռաստիճան, ինչպես որ հիմա է, թե մեծամասնական ընտրակարգի վերացման պայմաններում վերածվելու է երկաստիճան համակարգի: Նորանկախ Հայաստանի պատմության ընթացքում կարգավիճակից և գործառույթներից ավելի խնդրահարույց է եղել ԿԸՀ ձևավորման կարգն ու կազմը: 1999 թվականից ի վեր, ԿԸՀ ձևավորման մեխանիզմները բազմիցս փոփոխությունների են ենթարկվել:

Օրենքով ԿԸՀ-ի անդամ առաջարկելու և/կամ նշանակելու լիազորություն է վերապահվել խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցած կուսակցություններին ու ԱԺ խմբակցություններին, Հանրապետության նախագահին ու Վճռաբեկ դատարանի նախագահին, Դատավորների միությանն ու դատական դեպարտամենտին, մարդու իրավունքների պաշտպանին ու Փաստաբանների պալատին:

Փաստորեն փորձարկվել են բոլոր հնարավոր եղանակները, բացի ԿԸՀ անդամին ԱԺ կողմից նշանակելը: Այս բացառություն էլ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ գործող Սահմանադրությամբ ԱԺ լիազորությունները սպառիչ կերպով ամրագրված են և դրանցում ԿԸՀ կազմավորմանը մասնակցության որևէ գործիք չի նախատեսվում: Ինչպես նշել են սահմանադրական փոփոխությունների հեղինակները՝ «այդ լիազորությունը առավելապես վերապահված է եղել գործադիր իշխանությանը, ինչն ի սկզբանե բացասական նախատրամադրվածություն է ստեղծել ԿԸՀ-ի անկախության հարցում»:

Սահմանադրական փոփոխությունների մասնագիտական հանձնաժողովը, կարևորելով «ժողովրդավարական հասարակությունում ընտրական իրավունքի առանցքային դերակատարությունը», փոփոխությունների նախագծում որոշակիացրել է նաև ԿԸՀ կազմն ու կազմավորման կարգը:

Նախագծի համապատասխան՝ 194-րդ հոդվածի 1-ին կետով սահմանվել է «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը կազմված է յոթ անդամից»: 2011-ին թվականին ընդունված և ներկայումս գործող Ընտրական օրենսգիրքը ևս ԿԸՀ անդամների թիվը սահմանում է 7-ը (ԸՕ հոդված 40, մաս 1-ին): Սակայն մինչ այդ ԿԸՀ անդամների հստակ թիվ սահմանված չէր և մեծ մասամբ կախված էր ԱԺ-ում խմբակցություններին և պատգամավորական խմբերի քանակից: Փաստորեն այս նախագծով ԿԸՀ անդամների թիվը, բացի կոնկրետացնելուց, դառնում է սահմանադրական նորմ և ընդունման դեպքում այլևս հեշտ փոփոխելի չի լինի:

Հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահը և մյուս անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, վեց տարի ժամկետով: Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ, այդ թվում` Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահ»:

Ներկայումս գործող կարգավորումներով ԿԸՀ անդամների թեկնածություններն առաջադրում են մարդու իրավունքների պաշտպանը, վճռաբեկ դատարանի նախագահը և փաստաբանների պալատի նախագահը, իսկ նշանակում է Հանրապետության նախագահը (ԸՕ, հոդված 40, մաս 1-ին և 2-րդ)՝ 6 տարի ժամկետով:

Փաստորեն առաջարկվող փոփոխությունները նախատեսում են երեք նորամուծություն: Նախ սահմանվում է, որ ԿԸՀ անդամին պետք է ընտրի ԱԺ-ն՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Ըստ հեղինակների, սա «գրեթե բացառում է բացառապես քաղաքական մեծամասնության աջակցությունը վայելող թեկնածուների նշանակումը»:

Ակնկալվում է, որ պատգամավորների ընդհանուր թվի երեք հինգերորդի չափով շեմի նախատեսումը գործնականում պետք է ապահովի նաև օրվա ընդդիմության աջակցությունը, ինչը ենթադրում է, որ ԿԸՀ-ի անդամության կարող են հավակնել քաղաքական տարբեր կողմնորոշումներ ունեցող կուսակցությունների վստահությունը վայելող անձիք:

«Նշանակման նման կարգը ԿԸՀ անդամների գործունեության անկախության համար գործուն երաշխիք է»,- վստահ են փոփոխությունների հեղինակները:

Այս հոդվածով նախատեսված երկրորդ նորամուծությունը ԿԸՀ անդամի պաշտոնավարման առավելագույն ժամկետի սահմանումն է; Ըստ այդմ, նույն անձը չի կարող ԿԸՀ անդամի կարգավիճակում պաշտոնավարել երկու մանդատից ավելի՝ հանրագումարում 12 տարի: Մինչդեռ գործող օրենսդրությունը նման արգելք չի սահմանում:

Հոդվածով նախատեսված նորամուծություններից հաջորդն այն է, որ ԿԸՀ նախագահին ընտրում են ոչ թե ԿԸՀ անդամներն իրենց կազմից, ինչպես նախատեսված է գործող օրենսդրությամբ (ԸՕ հոդված 40, 4-րդ կետ), այլ՝ Ազգային ժողովը:

Նախագծի 194-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ կետերը սահմանում են ԿԸՀ անդամին ներկայացվող պահանջները: Ըստ այդմ՝ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող յուրաքանչյուր քաղաքացի, ով համապատասխանում է պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին», ինչպես նաև «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամների վրա տարածվում են պատգամավորի համար Սահմանադրությամբ սահմանված անհամատեղելիության դրույթները»:

Հեղինակների կարծիքով՝ «այս դրույթները ևս իրենց էությամբ անկախության երաշխիքներ են»:

Ներկայումս Ընտրական օրենսգրքով նախատեսված պահանջները սահմանում են, որ ԿԸՀ անդամ կարող է լինել «ընտրական իրավունք ունեցող Հայաստանի Հանրապետության այն քաղաքացին, որը հրապարակային հասարակական-քաղաքական գործունեություն չի ծավալում և ունի`
1) բարձրագույն իրավաբանական կրթություն և վերջին 5 տարում առնվազն 3 տարվա մասնագիտական ստաժ,
2) իրավունքի ոլորտում գիտական աստիճան և վերջին 5 տարում առնվազն 3 տարվա մասնագիտական ստաժ,
3) բարձրագույն կրթություն և վերջին 10 տարում պետական մարմիններում առնվազն 5 տարվա հանրային ծառայության աշխատանքային ստաժ կամ
4) բարձրագույն կրթություն և վերջին 5 տարում մշտապես գործող ընտրական հանձնաժողովում 3 տարվա աշխատանքային փորձ կամ հանձնաժողովի աշխատակազմում առնվազն 3 տարվա աշխատանքային ստաժ»:

Փաստորեն առաջարկվող նախագծում էականորեն թուլացել են ԿԸՀ անդամին ներկայացվող պահանջները՝ ուժի մեջ թողնելով միայն քաղաքացի լինելու և բարձրագույն կրթություն ունենալու դրույթները: Ինչ վերաբերում է պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին հղմանը, ապա ոչ նախագծում, ոչ էլ կից հիմնավորումներում չի մասնավորեցվում, թե որ պահանջների մասին է խոսքը՝ միայն 95-րդ հոդվածով, թե նաև 47-րդ սահմանված պահանջները:

Մասնավորապես, նախագծի 47-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ պատգամավորը «կարող է ընտրվել քսանհինգ տարին լրացած, վերջին հինգ տարում միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, վերջին հինգ տարում Հանրապետությունում մշտապես բնակվող և պետական լեզվին տիրապետող յուրաքանչյուր ոք», իսկ 95-րդ հոդվածը 1-ին կետով սահմանում է, որ «պատգամավորը չի կարող զբաղեցնել իր լիազորություններով չպայմանավորված որևէ պաշտոն այլ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոն` առևտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական, կրթական և ստեղծագործական աշխատանքից», 2-րդ կետով՝ «պատգամավորը չի կարող զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ»:

Հավանաբար, այս տարընթերցումը նախատեսվում է հաղթահարել օրենքով կարգավորելու միջոցով:

Ինչ վերաբերում է ԿԸՀ անդամի կարգավիճակին, ապա 194 հոդվածի 5-րդ կետով սահմանվում է, որ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամներն իրենց լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չեն կարող լինել որևէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձևով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նրանք պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերեն»:

Հեղինակների կարծիքով՝ այս դրույթը ԿԸՀ անդամների համար սահմանված քաղաքական չեզոքության պահանջը, որը անկախության կարևոր երաշխիք է:

Հոդվածի վերջին՝ 6-րդ կետը սահմանում է ԿԸՀ անդամի լիազորությունները դադարեցնելու կարգը. «Սույն հոդվածի 4-րդ և 5-րդ մասերի պայմաններից որևէ մեկը խախտելու դեպքում Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամի լիազորությունները դադարեցնում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով»:

Սա ենթադրում է, որ ԿԸՀ անդամի լիազորությունները ժամկետից շուտ կարող են դադարեցվել միայն սահմանադրությամբ նախատեսված պահանջները խախտելու դեպքում:

«Նախագիծը նախատեսում է ԿԸՀ անդամների լիազորությունների դադարեցում այն դեպքում, երբ ԿԸՀ անդամն անցնում է իր պաշտոնի հետ անհամատեղելի գործունեության կամ անդամակցում է որևէ կուսակցության կամ ցանկացած այլ ձևով զբաղվում քաղաքական գործունեությամբ կամ խախտում քաղաքական զսպվածության սկզբունքը»,- մեկնաբանել են հեղինակները և ընդգծել, որ փոփոխությունների համաձայն՝ «ԿԸՀ անդամի լիազորությունները դադարեցնում է ԱԺ-ն՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: ԿԸՀ անդամի լիազորությունների դադարման հիմքերը սպառիչ են և քաղաքական դրդապատճառներով դրանց դադարեցումը բացառվում է»:

Հարկ է նկատել, որ գործող օրենսդրությամբ, մասնավորապես ընտրական օրենսգրքի 43-րդ հոդվածի համաձայն՝ ԿԸՀ անդամին կարող են պաշտոնանկ անել ինչպես իր գործընկերները՝ ԿԸՀ անդամների ընդհանուր ձայների երկու երրորդով, այնպես էլ Վարչական դատարանը:

Ամփոփելով՝ պետք է նշել, որ սահմանադրական փոփոխությունների նախագծով Հայաստանում առաջին անգամ փորձ է արվել բարձրագույն իրավաբանական ուժ ունեցող նորմի կարգավիճակով կարգավորել ընտրական իրավահարաբերությունների առանձին խնդիրներ, որոնք նախորդ երկու տասնամյակների ընթացքում բազմաթիվ փորձարկումների և փոփոխությունների են ենթարկվել:

Ինչպես նշել է մասնագիտական հանձնաժողովն իր ներկայացրած հիմնավորումներում՝ «Առաջարկվող նախագծով Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին առաջին անգամ տրվել է սահմանադրաիրավական կարգավիճակ, ինչն ընդգծում է ժողովրդավարական հասարակությունում ընտրական իրավունքի առանցքային դերակատարությունը»:

Արմեն Մինասյան, քաղաքագետ