Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Ցնցում է Ադրբեջանի վայրագությունը: Մտքերս միայն դրա մասին են»,- 1990 թ հունվարի 18-ին իր օրագրում նման գրառում է կատարել ռուս գրող Դավիթ Սամոյլովը: 26 տարի է անցել այն բանից, ինչ Բաքվում իրականացվեց Ադրբեջանում հայ ժողովրրդի ցեղասպանության վերջին գործողությունը`հայության մասսայական և լայնամասշտաբ ջարդեր: Դրանով վերջակետ դրվեց Բաքվի հայության փառավոր պատմությանը:

Ադրբեջանում այս տարիների ընթացքում չեն դադարում ամենաբարձր մակարդակով լկտիաբար աղավաղել 1990 թ. «Սև հունվարի» մասին ճշմարտությունը`ձգտելով պատմությունից ջնջել Բաքվի բնիկ ազգաբնակչության`հայության նկատմամբ իրագործված ցեղասպան քաղաքականության հետքերը:

Այնուհանդերձ առկա են անհերքելի ճշմարտությունը ապացուցող բազմաթիվ փաստեր, վկայություններ, լուսանկարներ և տեսանյութեր: Հունվարի 13-19-ը Ադրբեջանի մայրաքաղաքում իրագործվել է հայության ցեղասպանություն, ինչի արդյունքում սպանվել և խեղվել են հայուրավոր, արտաքսվել են տասյակ հազարավոր հայեր: Եվ ամենակարևորը ողջ են հարյուր հազարավոր ականատեսներ, որոնց համար «Բաքուն» կմնա որպես չսպիացող վերք, չմոռացվող և չանցնող ցավ:

«Panorama.am»-ը արդեն գրել է այն մասին, որ «Սովորական Ցեղասպանություն» նախագծի շրջանակներում հրատարակման է պատրաստվում «Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» ժողովածուն, որում կնարկայացվեն ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվող 50 փախստակաների` ոճրագործության մասին վկայությունները:

Այս վկայությունների հիման վրա սեղծվել է «Մեկ դար տևող ցեղասպանություն. Բաքվի սև հունվարը» ֆիլմը, որի ներկայացումը տեղի ունեցավ մեկ տարի առաջ:

 «Panorama.am»-ը սկսում է ստեղծվելիք հավաքածուի գլուխների հրապարակումը, որոնք խմբագրությանը տրամադրել է «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

Ելենա Հաջիբեկովա (Հաջիբեկյան): Բաքվում բնակվել է Սվերդլովսայա փողոց, շ. 5 հասցեում: 

«Ես, ինչպես և իմ ամողջ ընտանիքը, ծնվել եմ Բաքվում: Իմ հայրը շատ հարգված մարդ էր, դասավանդում էր մաթեմատիկա և անգլերեն: Մայր ևս անգլերեն էր դասավանդում: 1988 թ. ես աշխատում էի «Բաքվի կենցաղային էլեկտրական սարքեր» միավորումում:

Ինչպե՞ս մենք իմացանք Սումգայիթի մասին:  Մեր ծանոթը`Ամին Ամիրջանովը, աշխատում ոստիկանությունում: Մի անգամ փետրվարի վերջին վաղ առովոտյան նա հապճեպ եկավ իր զարմիկի`մեր հարևան Ռոբերտի մոտ և ասաց, որ նա չգնա Սումգայիթ աշխատանքի, որովհետև այնտեղ տեղի են ունենում սահմռկեցուցիչ իրադարձություններ: Նրա քույրը աշխատում էր Բաքվի շտապօգությունում: Հետագայում նա մեզ շատ բան պատմեց, թե կանչերի ժամանակ ինչպիսի ահավոր դեպքերի էին հանդիպում, ինչպես են մարդիկ ձեռք ձեռքի բռնած ցատկում տանիքներից և իրենց հիվանդանոց էին տեղափոխում վերջույթների կոտրվածքներով, ինչպիսի ողբերգություններ կային այնտեղ: Իմ զարմուհու մորաքույրը, նրա անունը Վալենտինա էր, որպես գինեկոլոգիայի բաժանմունքի ղեկավար աշխատում էր Սումգայիթի հիվանդանոցում: Նա ստիպված էր իջնել նկուղ, այնտեղ, որտեղ թաքնվում էին հայերը, այն պատճառով, որ ծնունդ ընդունելու համար իրենից բացի ոչ ոք չկար: Նա նույնպես մեզ պատմել է, թե ինչ է այնտեղ կատարվում մարդկանց հետ և ինչ վիճակում են նրանք: Ահա այսպես մենք իմացանք Սումգայիթի ջարդերի մասին:

Այս ողբերգությունից հետո կային իհարկե ադրբեջանցիներ, որ շոկի մեջ էին: Նրանք ամաչում էին կատարվածի համար: Ոմանք ներողություն էին խնդրում: Սակայն պատժի բացակայության հետևանքով ամեն ինչ շարունակվեց նաև հետագայում: Վիրավորանքները, ստորացումները, հայհոյանքները մշտական բնույթ էին կրում: Փողոցում վտանգավոր էր, շատ վտանգավոր էր մետրոյում: Հիշում եմ, թե ինչպես մի օր քույրս և մայրս ինչ-որ տեղ էին  գնացել: Մենք սեփական բակ ունեինք, երկաթե դարպասներ, այնտեղ բնակվում էին մեր բոլոր բարեկամները, սակայն այդ ժամանակ նրանց մեծ մասը տեղափոխվել էր: Եվ երբ լսեցի փողոցից հասնող ձայնը, կարծես փայտով թափ են տալիս վերմակները, շատ վախեցա: Դժվար էր հավատալ, որ երիտասարդ տղաները կարող են հենց փողոցում փայտերով ծեծել տարեց մարդկանց: Կովկասում դա անընդունելի է`անկախ ազգությունից ձեռք տալ տարեցներին:  

Սումգայիթից հետո մենք տեղափոխվեցինք Երևան: Հայրս  իրականում չէր ցանկանում հեռանալ: Նա միշտ ասում էր.«Ուզում եմ նայել այն մարդու աչքերին, ով ինձ կասի «հեռացեք»»: Նա սիրում էր այդ քաղաքը, ուներ ադրբեջանցի աշակերտներ, որոնք կանչում էին նրան իրենց մոտ: Սակայն հայրս հասկանում էր, որ մենք այստեղ երկար չենք դիմանա: Երևանում մեզ շատ լավ ընդունեցին: Սակայն հետագայում տեղի ունեցավ երկրաշարժը, և Հայաստանում պարզապես ի վիճակի չէին ընդունել և տեղավորել բոլորին: Մենք`խորհրդային մարդիկ, դեռևս հավատում էին Գորբաչովի խոստումնեին և միամտաբար հավատացինք վերադառնալու մասին Վեզիրովի կոչերին: Դրա հետ մեկտեղ մեզ զանգահարեց մեր հարևանուհին և ասաց, որ մայրս հիվանդ է և լավ կլինի, որ ես վերադառնամ Բաքու: Եվ ես վերադարձա:

Քույրս արդեն Մոսկվայում էր, հայրիկին մենք թողեցինք Երևանում: Մայրիկին պետք էր պառկեցնել հիվանդանոց և մենք ստիպված փոխեցինք նրա ազգանունը Հաջիբեկյանից  նրա աղջկական  Պանինա ազգանվան: Եվ միայն այս ազգանվան տակ մենք կարողացանք տեղավորել նրան հիվանդանոցում: Հայկական ազգանվան տակ դա պարզապես անհնար էր: Շուտով  ես հասկացա, որ Բաքվում ոչ մի լավ բան մեզ չի սպասվում: Հայերը զանգվածաբար հեռանում էին, և պարզ էր, որ մնալ չի կարելի: Զանգահարում էին հեռախոսով`վերցնում ես լսափողը և լսում ես հայհոյանքներ, «Ախ դուք այսպիսին-այնպիսիններ, դուք դեռ ապրում ե՞ք այստեղ»: Մտնում, ստուգում էին,  մշտապես լրացնում էին հարցաթերթեր, թե որտեղ են բնակվում հայերը:

Հունվարի 13-ին իմ ծննդյան օրն է: Եվ հիմա ես իսկապես այդ օրը համարում եմ իր երկրորդ ծննդյան օրը: Այս օրը` հին նոր տարուն, ինչ-որ հյուրեր էին եկել, մենք ինչ-որ բան էինք պատրաստել, եկել էր մայրս մորաքրոջս հետ: Երբ նրանք քնեցին, հանկարծ վազելով եկավ մեր հարևանուհին, 19-ամյա աղջիկ էր. « Լենա, աղաչում եմ, վերցրու այս ներարկիչն ու պինիցիլինով սրվակը, գնանք մեր տուն, մենք կասենք, որ դու մեր բույժքույրն ես: Մենք վախենում ենք քեզ համար, ես ինքս վախենում եմ նրանցից»:

Եվ սկսեց պատմել թե ինչպես են նրանք մարդկանց մտցնում բազմոցների մեջ և այրում դրանք: Հետո իմ ետևից եկավ ամբոխը: Նրանց ինչ-որ մեկը ասել էր, որ այս տանը մնացել է հայազգի երիտասարդ կին: Եվ այդ աղջիկը փրկեց ինձ: Նա դուրս եկավ ամբոխի`այլայլված դեմքերով, ամրանները ձեռքերին տղամարդկանց դեմ: Նա դուրս եկավ և ասաց, որ գնել է այս տունը և այստեղ հայեր չկան: Նրանք, իբր կային, բայց փախչել են: Մայրս մորաքրոջս հետ դա չէին լսում, նրանք քնած էին: Ես կանգնած էի անկյուն մտած, կողքս լոգարանն էր, պատուհանը: Տունն առաջին հարկում էր, պատուհանի հետևում՝ բակը: Այսինքն՝ եթե ես անգամ մեկ քայլ կատարեի ձախ կամ աջ, նրանք կտեսնեին իմ շողքը: Ինձ պատել էր ահասարսուռ վախը, ես հասկանում էի, որ եթե ինչ-որ բան պատահի, ես չգիտեմ թե ինչ կլինի իմ հետ: Հարձակվողներն ասացին, որ նրանք կգան 2 ժամ հետո և կստուգեն, թե կան արդյոք այստեղ հայեր: Նրանք կարծեցին, որ ինձ թաքցրել են հարևանները: Բակում դարպասների մոտ կանգնած էր ոստիկանը, սակայն նա չէր խառնվում և նրանք հեռացան: Հետո վազելով եկավ մեր ծանոթը և մորս ասաց, որ պետք է փրկել Լենային:

Նա պատմում էր ահավոր բաներ, ասում էր, որ մարդիկ, ձեռք-ձեռքի բռնած, երեխաների հետ միասին ցատկում են տանիքներից, պատշգամբներից, որպեսզի չհայտնվեն նրանց ձեռքում: Մայրս ինչ-որ կերպ ուշքի եկավ, վերցրեց վերարկուն, պայուսակը, որտեղ դրեց խալաթը` փաստաթղթերի հետ միասին: Մենք ոչինչ չվերցրինք: Ոչինչ: Ես վախեցած դուրս եկա տանից մորս և մորաքրոջս հետ: Շուրջբոլորս խարույկներ էին վառվում: Մեքենա կանգնեցրինք, վարորդը շուռ եկավ և հարցրեց. «Դուք հայե՞ր եք», «ոչ, ոչ, ոչ՝ մենք ռուսներ ենք»,- պատասխանեց մորաքույրս, նա նստացրեց մեզ և տարավ դեպի մետրո: Մենք իջանք գետնանցում, նստեցինք գնացք: Դա այնպիսի վախ էր, երբ նրանք մետրոյում նայում էին մարդկանց վրա: Մենք դուրս եկանք, ինձ տարան Ահմեդլիում ինչ-որ տեղ և թաքցրին իմ զարմուհի Լիդիա Զելինսկայայի բնակարանում: Նա այդ ժամանակ Մոսկվայում էր: Ես մնացի այնտեղ, իսկ մայրս մորաքրոջս հետ ետ վերադարձան: Այդ բնակարանում ես վերջապես հասկացա, որ քաղաքում ինչ-որ ահավոր բան է կատարվում: Պարզվում է՝ աստիճաններով վազում էր հացթուխը և հուշում, թե որտեղ են ապրում հայերը: Այդ ամենը լսվում էր: Ես նույնիսկ գազն էի թաքնված և կամացուկ միացնում, վախենում էի, որ նրանք կիմանան, որ ինձ այստեղ թաքցնում են և կներխուժեին բնակարան: Հանկարծ լսում եմ, թե ինչպես այդ տղամարդն ասում է.«Սա ռուսական բնակարան է, գնանք, ես ցույց կտամ որտեղ է հայկականը»: Եվ նրանք բարձրացան վերև, իսկ այնտեղ, պարզվում է, շատ հարուստ բնակարան էր, բազմաթիվ բարիքներով լի: Նրանք սկսեցին զոդման սարքով բացել դուռը, այդ ամենը տեղի էր ունենում իմ գլխավերևում և ամեն ինչ հիանալի լսվում էր: Նրանք հանում էին իրերը, հետո զուգարանակոնքը սկսեցին հանել, ապա դասավորեցին բեռնատարի մեջ և տարան: Տերերը չկային. Երևի հեռացել էին:

Ես ամեն ինչ անջատել էի, նստած էի ցրտին, մթության և վախի մեջ: Վախից սկսեցի աղոթել: Ես կյանքում երբեք չէի աղոթել և խաչակնքվել, սակայն այստեղ ես սկսեցի խաչակնքվել և խնդրել Աստծուն՝ օգնել ինձ: Առավոտյան մեքենայով եկան մայրս և մորաքույրս: Երբ մտան շքամուտք և երբ տեսան թափված տնային պարագաներ՝ բարձեր, շորեր, ահաբեկվեցին: Քանզի կարծեցին, որ հարձակվել են իմ վրա: Մայրս ասաց, որ նրանք եկել էին ադրբեջանցի իրենց ծանոթ վարորդի հետ: Սկզբից նա առաջարկեց տանել ինձ նավահանգիստ և նստացնել շոգենավ, սակայն մենք հրաժարվեցինք: Իմ քրոջ հարևանուհին, ում բնակարանում ես թաքնվում էի, օս էր: Նրա տղան առաջարկեց օգնել ինձ, մենք վճարեցինք նրան: Նա վերցրեց իմ և մորս անձնագիրը և ամրացրեց լուսանկարներ: Հետո մեզ հաջողվեց գնացքի տոմսեր գնել ռուս գանձապահից, սակայն դեռևս պետք էր հասնել երկաթգծի կայարան: Որոշեցինք, որ մենք այդ տղայի հետ կգնանք որպես քույր և եղբայր: Այս ամբողջ ընթացքում, մեզ չէր թողնում ահասարսուռ վախը, սակայն ամեն ինչ ստացվեց: Ես Մոսկվա հասա հոգեպես կոտրված, ահավոր վիճակում: Հետո երկար ժամանակ հիվանդ էի: Սկզբնական շրջանում ընդհանրապես չէի քնում, ահավոր երազներ էի տեսնում:

Մի անգամ Ամերիկա էր եկել Միխայիլ Գորբաչովը: Նրան հրավիրել էին ռուսական ալիքի «Նյու-Յորքում մեր պատվավոր հյուրերը» հաղորդում: Եվ նրան սկսեցին ուղիղ եթերում հարցեր տալ: Հանկարծ մի հայուհի հարցրեց.« Ասացեք խնդրեմ, ինչպե՞ս ստացվեց, որ Բաքվում մեզ չպաշտպանեցին»: Ես ապշած էի այդ կնոջ քաջությամբ: Նա պատասախանեց ինչպես միշտ իր ոճով`շատ երկար, սակայն ըստ էության ոչինչ չասելով: Ես միայն հստակ հիշում եմ,  որ նա ասաց. «Ես զանգահարեցի իմ բարեկամներին, ես Բաքվում ծանոթ-բարեկամներ ունեմ, և հարցրի թե ինչպես են այնտեղ գործերը: Ինձ պատասխանեցին,  որ ամեն ինչ կարգին է»: 

Մենք երբևիցե չէին մտածում, որ կապրենք Ամերիկայում: Ես աղոթում եմ այս երկրի համար: Մենք շատ երախտապարտ ենք, որ այստեղ մեզ օգնության ձեռք են մեկնել

Սիեթլ, նահանգ Վաշինգտոն,  29.03.2014 թ.»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին  հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը   Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո, Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը  բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հայուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվեցին շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքեր: