Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Panorama.am»-ը արդեն գրել է այն մասին, որ «Սովորական Ցեղասպանություն» նախագծի շրջանակներում հրատարակման է պատրաստվում «Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» ժողովածուն, որում կնարկայացվեն ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվող 50 փախստակաների` ոճրագործության մասին վկայությունները:

Այս վկայությունների հիման վրա սեղծվել է «Մեկ դար տևող ցեղասպանություն. Բաքվի սև հունվարը» ֆիլմը, որտ ներկայացվել էր մեկ տարի առաջ:

«Panorama.am»-ը սկսում է ստեղծվելիք հավաքածուի գլուխների հրապարակումը, որոնք խմբագրությանը տրամադրել է «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

Օլեգ Պետրոսյան. Բաքվում բնակվում էր սկզբից Մոնտինոյում, իսկ հետո Ահմեդլի ավանում:

«Բաքվում ապրում էի 58 թ.-ից, սովորել եմ Ինգլաբ փողոցում գտնվող №200 դպրոցում` հայկական գերեզմանատան մոտակայքում: Աշխատում էի Բաքվի «Ռադիոշին» արտադրական կմիավորման փորձարարական արտադրամասում: Երբ տեղի ունեցան Սումգայիթյան իրադարձությունները, շոկ էր: Ընդ որում` փոխադարձ շոկ` ոչ միայն հայերի համար: Իրադարձությունների մասին տեղեկացա աշխատավայրում:  Իմ աշխատատեղը արտադրամասի ղեկավարի աշխատասենյակը սահմանազատող միջնապատի մոտ էր: Ինժեներ –տեխնոլոգներից մեկը` Յաշար Բաբաևը, ապրում էր Սումգայիթում: Այդ օրը նա ուշացել էր աշխատանքից, և երբ եկավ, երեք վարպետները և արտադրամասի ղեկավարը հանկարծ փակվեցին այդ փոքր սենյակում և սկսեցին բուռն ինչ-որ բան քննարկել: Ես ամեն ինչ լսում էի:

Բաբաևը պատմում էր այն մասին,  թե ինչ էր կատարվում Սումգայիթում: Խոսում էր սպանությունների, ջարդերի, այն մասին, որ ոմանց սպանում էին կացնով, իսկ մյուսներին` այրում: Մարդու հավատը չէր գալիս, ուղեղի մեջ չէր տեղավորում`նույնիսկ ադրբեջանցիների մոտ: Սակայն մեր կյանքը այդ պահից բաժանվեց երկու մասի`դրանից առաջ և դրանից հետո: Սկզբում,իրականում, ադրբեջանցիները`հարևանները, գործընկերները, ուղղակի ծանոթներն որոշակի մեղքի զգացում ունեին, դա փաստ է: Սակայն հետո ամեն ինչ փոխվեց: Բաքվում սկսված իրադարձությունների ազդակը տրվեց 1988 թ հունիսի 18-ին, ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի նիստում, երբ Գորբաչովը, կոպտորեն ընդհատելով ելույթ ունեցող  Հենրիխ Իգիթյանին, հայտարարեց. «Իսկ Դուք ընդհանրապես գիտեք թե ի՞նչ բան է Ցեղասպանությունը», և հավելեց.«Իսկ Դուք մտածել ե՞ք թե ինչ կարող ա պատահել Բաքվի` ազգությամբ հայ երկուհարյուր հազար բնակիչների հետ»:

Իսկ հոտո հրապարակում սկսվեցին ցույցերն ու հանրահավաքները: Քաղաքում ուժեղ լարվածություն էր զգացվում: Ես դրա հետ անմիջականորեն բախվեցի 1988 թ դեկտեմբեի 2-ին, երբ աշխատելը գործնականում դարձավ անհնարին: Մեզ`հայերիս, հրավիրեցին կուսակցական բյուրո և առաջարկեցին արձակուրդ գնալ`նշելով, որ այս ամենը, ըստ երևույթին, շուտով կավարտվի: Կինս աշխատում էր նավատորմի սպաների տանը և պետք է արձակուրդ ձևակերպեր: Մեր փոքր երեխային նա իր հետ աշխատանքի էր տարել: Ես գնացի նրանց երևից: Հասա քաղաքի կենտրոն, տեսնում եմ`երկաթգծի վարչության մոտ բազմություն է հավաքված: Բոլորը այս ու այն կողմ են վազում, ավտոբուսները չեն աշխատում, փոքր մասնավոր ավտոբուսները (ալաբաշները) լեփլեցուն են: Ես մի կերպ նստեցի, զգում եմ, որ արդեն անհրաժեշտ է գաղտնապահություն: Հասանք մինչև Բաիլովի փողոց: Խոսակցությունները միայն մեկ բանի մասին էին.«Տեսեք, շուտով բոլորին կվռնդենք, բոլոր բնակարանները մերը կլինեն» և այսպես շարունակ:

Հանդիպեցի կնոջս և երեխայիս: Երեկոյան ժամը 8-ի մոտակայքում երեքով իջանք մետրո: Գնացք նստեցինք: Կինս տղայիա հետ նստեց վերջին դռան մոտ, ես կանգնեցի նրանց առջև, պատուհանի դիմաց: Կողքին նստած էր բավական բարեկիթ տեսքով 50-ին մոտ տղամարդ: Վագոնը լեփլեցուն էր: Հանկարծ կայարաններից մեկում վագոն ներխուժեցին մի խումբ ջարդարարներ`գոչելով .«Այ Դուք, բաքվեցիներ, այստեղ նստած եք, իսկ մեզ այնտեղ մորթում են»: Ձեռքերով իրենց վրա էին ցույց տալիս, թե իբր ինչպես են մորթում, իսկ հետո ասում. «Պատրաստեք անձնագրերը, կտեսնենք, թե ովքեր են այստեղ հայեր»: Փակ տարածք է, ո՞ւր փախչես: Այդ ժամանակ գնացքը կանգ առավ «Նարիմանովո» կայարանում: Ես դեմքով կանգած եմ դեպի պատուհանը և նայում եմ կառամատույցին: Այդ նույն, առաջին դռնով հանկարծ մի երիտասարդ տղա է ներխուժում և արագ քայլելով գնացքի երկայքով գալիս է իմ կողմ...

Արդեն 26 տարի է անցել, իսկ այդ դեմքը դեռևս իմ աչքերի առաջ է`երիտասարդ գեղեցիկ տղա, որն ինչ-որ բանով նման էր Խորեն Աբրահամյանին`«Առաջին սիրո երգը» ֆիլմում: Նա շարժվում է շատ արագ, համարյա վազելով, իր ետևից մի խումբ մարդիկ, ամենաքիչը քսան հոգի: Իմ աչքերի առաջ հասնում են նրան, շրջապատում: Տղայի գլուխը անհետանում է և նրանք սկսում են կոխկրտել նրան:  Իսկ հետո`ինչպես կինոխրոնիկայում`հայտարարում են, փակում դռները գնացքը շարժվում է և հենց այդ ժամանակ լսվում է մյուս կողմում ժամանող գնացքի ազդանշանը: Եվ կարծես հրամանով ամբոխը նետվում է դեպի հակառակ կողմը, հենց կառամատույցի ծայրամաս…

Կարծում եմ, այդ երիտասարդ հային ուղղակի նետեցին գնացքի տակ: Եվ մի միտք այսքան տարի տանջում է ինձ. նա այդ երեկո չվերադարձավ տուն: Եվ հարազատները, հնարավոր է, նույնիսկ չգիտեն թե ինչ է պատահել նրա հետ, անգամ կարող է հույս ունեն, որ նա ուղղակի կորել է…

Ես տեսածից տպավորված շշմած կանգնած էի (կինս պատուհանին մեջքով էր նստած և ոչնիչ չէր տեսել) …տենդագին մտածում էի, թե ինչ անել: Այս մարդիկ շարժվում են վագոնով, ստուգում են անձնագրերը, որոնում են հայերին: Մոտենում են մեզ: Միակ բանը, որ եկավ մտքիս` պետք է դուրս գալ: Իսկ նրանք արդեն մեզնից երեք քայլ հեռավորության վրա են, վագոնը լեփլեցուն է: Գնացքը մոտենում է կայարանին, ես ասում եմ «դուրս ենք գալիս», առաջ եմ թողնում երեխային ապա կնոջս, ստիպված ենք խցկվելով անցնել ուղևորների ամբոխի միջով: Այդ մարդիկ արդեն ինձնից մեկ մետր հեռավորության վրա են: Այստեղ մի տարեց ռուս կին, դիմում է նրանց. «Տղաներ, ի՞նչ եք անում, ի՞նչ եք ուզում»: Իսկ նրանք իրեն «Բերանդ փակիր մայրիկ, քեզ ոչ ոք ձեռք չի տալիս»: Արդեն կանգառ է, դռները բացվել են, մենք արդեն ելքից կես մետր հեռավորության վրա ենք և հանկարծ կնոջս կողքը նստած «բարեկիրթը» գոչում է. «Հայեր են, հավածե՛ք նրանց»: Վայրկենապես աշխատեց ամբոխի բնազդը և այդ ժամանակի հոգեբանական պահը` այդ զանգվածային շիզոֆրենիան: Մեր գլխին սկսեցին հարվածներ տեղալ: Վագոնի դռները բացվել են, սակայն ամբոխը փակել է մեր ճանապարհը` ո՞ւր գնալ: Այդքան հեշտ դուրս չես գա, ամբոխը ցանկանում ներխուժել վագոն ակնոցներս փշրվել են, գլխարկս ինչ-որ տեղ է թռել: Ես ոտքով սեղմում եմ դեպի ետ, կարող է ինչ-որ մեկի փորին, հետո իմ երկրորդ ոտքն է գնում նույն ուղղությամբ ` ճեղքելով ամբոխը դեպի դուրս եմ հրում կնոջս: Նրան որդուս հետ դուրս թողեցին`ամեն դեպքում կին և փոքր երեխա է: Իսկ ես վայր եմ ընկնում քանի որ հենման կետ այլևս չունեմ: Հարվածները շարունակում են տեղալ: Եթե ես ուղղահայաց կանգնած լինեի, ես այնտեղից դուրս չէի գա: Հայտնվելով հատակին` ոտքերի արանքում, այնտեղ, որտեղ տարածությունը մի փոքր ավելի շատ է, քան վերևում, ես պարզապես սողում եմ ոտքերի արանքով և դուրս եմ գալիս կառամատույց…Մեզ ծեծող և հետապնդողներից ոչ ոք չկարողացավ դուրս գալ իմ ետևից: Դռները փակվեցին , գնացքը շարժվեց, իսկ մենք երեքով անմիջապես թաքնվեցինք սյուների ետևում: Ես նրանց ասացի` կանգնեք, մի շարժվեք, մի շնչեք, ոչ մի ձայն…Հրաշք է, որ մեր տղան այս ամբողջ ընթացքում նույնիսկ չլացեց: Թաքնվեցինք: Երկու ռուս սպա կանգնած էին մատակայքում, 4-5 մետր հեռավորության վրա: Կինս ասաց.« Ես կգնամ նրանց մոտ...» Ես.«Կանգնի՛ր, ուշադրություն մի գրավի՛ր»: Այնտեղ դեռևս մի քանի մարդ կար: Նա չլսեց, գնաց և ասաց.« Օգնեք մեզ, մեզ քիչ էր մնում սպանեին»: Իսկ նրանք իրեն`բարձացեք աստիճաններով, այնտեղ ոստիկանության բաժանմունքն է: Մենք բնականաբար ոչ մի տեղ չգնացինք, մոտ 30 րոպե կանգնեցինք այդ սյան մոտ, քանի դեռ մի քանի գնացք չանցավ և եկավ շատ թե քիչ դատարկը:  Մենք կամացուկ նստեցինք վագոն, հասանք միջև մեր կայարան, որտեղից երթուղային տաքսով հասանք տուն: Վերջ, մենք այլևս դուրս չեկանք տանից, մինչև հայրս և նրա ընկերները 1988 թ դեկտեմբերի 7-ին մեզ համար գնացքի տոմսեր չճարեցին:

Այս ամբողջ ընթացքում մեզ հեռախոսով անընդհատ պատմում էին վառված մեքենաների, ծեծված մարդկանց մասին... Դեկտեմբերի 7-ին, ընկերս եկավ և տարավ մեզ մինչև կայարան: Կայարանը շրջափակված էր, հայերից բացի ոչ ոքի կառամատույց չէին թողնում: Ընկերս փորձեց անցնել ինձ հետ, սակայն ոստիկանությունը կանգնացրեց նրան: Նա սակայն պնդեց, թե մինչև մեզ գնացք չնստեցնի, չի հեռանա: Ճեղքեց, նստեցրեց մեզ, վագոնում խորհրդային բանակի զինվորներն էին: Հենց այս կերպ մեզ ուղարկեցին Երևան…

Իսկ 1989 թ. ես վերադարձա Բաքու, հենց այդ նույն ժամանակ: Մեկ տարի էր անցել, մտածեցինք, որ այնտեղ արդեն անդորր է և պետք է մի բան անել իրերի և բնակարանի հետ: Հեռուստացույց էի միացնում, դիտում:  Մոլագարների ամբոխներ:

Մի խոսքով իրավիճակը նախկինի պես մղձավանջային էր և ես կարծում եմ, որ այն ինչ տեղի ունեցավ 1990թ հունվարին, կարող էր կատարվել 89-ի դեկտեմբերին, սակայն վախն առ այն, որ ջարդերից անմիջապես հետո պետք էր գնալ Մոսկվա, զսպում էր նրանց:  Սակայն, ինչպես պարզվեց, ոչ երկար ժամանակով:  Այս`երկրորդ անգամ, մեզ բերեցին օդանավակայան 90 թ. հունվարին, և միայն այստեղ մենք իմացանք, որ արդեն երրորդ օրն է, ինչ ջարդեր են տեղի ունենում: Հենց օդանավակայանի դահլիճում խարույկների մոխրակույտեր էին: Ասում էին, որ այստեղ ծեծում են հայերին, խլում են իրենց իրերը և այրում: Խարույկների այս հետքերը ես տեսել եմ իմ աչքով:…Սակայն, միևնույն է, մենք ստիպված նստած սպասում էինք ինքնաթիռների, բայց դուրս պրծնելու հույսերը բավական աղոտ էին:  Պարզապես արդեն վերադառնալու տեղ չկար: Ստիպված էինք սպասել 10 ժամ, հետո հանկարծ վերադարձրին ինքնաթիռը, կարծեմ Սվերդլովսկ, հատուկ որպեսզի տանեն հայերին: Ինքնաթիռի հրամանատարը բառացիորեն  օդանավի մեջ այնքան մարդ էր խցկել, որ մենք թռչում էինք ինչպես ավտոբուսում`խիտ-խիտ կանգնած նստածների գլխավերևում: Հենց այսպես երկրորդ անգամ ինձ հաջողվեց փախչել Բաքվից:

Մեն ընտանիքը, կա՛մ հումորով կա՛մ դառնությամբ ես անվանում եմ ժառանգական փախստական: Մորական և հորական կողմից իմ տատերն ու պապերը Կարսից են, Հայոց Ցեղասպանության տարիներին 1915-1916թթ նրանք ստիպված էին փախչել այդտեղից: Մորս ծնողները հաստատվեցին Մայկոպում, հորս ծնողները` Կրասնոդարում: 1950 թ. հորս ընտանիքը աքսորեցին Կրասնոդարից: Նա այդ ժամանակ ընդամենը 16 տարեկան էր:  Նրանց աքսորեցին Ղազախստան, Կուստանայ, որտեղ նրանք բնակվում էին ինչ-որ խուլ ավանում: Այստեղից նրանք վերադարձան Երևան: Այնպես է ստացվել, որ մենք բոլորս փախստականեր ենք, տատս առաջին սերնդի, հայրս`երկրորդ, ես`երրորդ, իսկ իմ երեխաները, ստացվում է արդեն չորրորդ սերդի փախստականներ են:

Սան-Ֆրանցիսկո, Կալիֆորնիա, 2014 թ. մարտի 31»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին  հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը   Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո, Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը  բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հայուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվեցին շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքեր: