Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Panorama.am»-ը արդեն գրել է այն մասին, որ «Սովորական Ցեղասպանություն» նախագծով հրատարակման է պատրաստվում «Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» ժողովածուն, որում կներկայացվեն ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվող 50 փախստականների` ոճրագործության մասին վկայությունները: Այս վկայությունների հիման վրա սեղծվել է «Մեկ դար տևող ցեղասպանություն. Բաքվի սև հունվարը» ֆիլմը, որի ներկայացվել է մեկ տարի առաջ: «Panorama.am»-ը սկսում է ստեղծվելիք հավաքածուի գլուխների հրապարակումը, որոնք խմբագրությանը տրամադրել է «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

Արեգակ Բագիրյան. Բաքվում բնակվում էր Նագորնայա 11-րդ փողոց, տուն 37 հասցեով:
«Ես ծնվել եմ Բաքվում «Միր» կինոթատրոնի ետևում գտնվող տանը: Այստեղից մեզ հաջողվեց փախչել 1988 թ դեկտեմբերի 3-ին` Սպիտակի երկրաշարժից հաշված օրեր առաջ: Հայրս ծնունդով Ղարաբաղից էր, Ուխտաձոր գյուղից: Իսկ մորս ցեղը հորական կողմից Կարսից էին, որտեղից իրենց ընտանիքը փախել է` փրկվելով ջարդից: Մորս Թուրքիայում մնացած և Ցեղասպանության տարիներին զոհված մորաքրոջ պատվին կոչել են Նվարդ: Մայր լսում էր Սայաթ-Նովայի երաժշտությունը և լացում…Իր հայրը վերապրել էր Ցեղասպանությունը, իսկ հետո ինքը պիտի լիներ: Հայ ժողովրդի պատմությունը կարծես կրկնվում է: Երբ հիշում եմ մորս, միշտ լացում եմ, քանի որ մեր ընտանիքում ստացվում է նման անկումային շղթա: Պապիս ես համարյա չեմ տեսել:

Փրկվելով Ցեղասպանությունից` խեղճերը տեղափոխվել էին Բաքու, իսկ նրանց բարեկամները այլ տեղեր, ով որտեղ կարող էր: Հետո իմ հայրն էր ստիպված  փախչել Բաքվից երեք դուստրերի հետ, որոնից ամենափոքրը 15 տարեկան էր…Այդ օրերին ինչ ասես, որ չենք լսել մենք այն մասին, թե ինչ էին անում ադրբեջանցիները:

Ես շատ լավ հիշում եմ այն օրը, երբ Կառավարության շենքի մոտ հանրահավաք էր ընթանում: Դա Բաքվից մեր հեռանալուց մոտ մեկ ամիս առաջ էր`1988 թ. նոյեմբերին: Կառավարության շենքի մոտ հսկայական հանրահավաք էր: Եվ բոլորը` թե՛ հրապարակում և թե՛ հեռուստացույցով գոչում էին. «Վռնդե՛ք հայերին, ոչ մի Ղարաբաղ նրանց»: Եվ հանկարծ այդ ամբողջ մոլագար ամբոխը, իսկ այնտեղ ամենաքիչը 50 հազար մարդ կար, սկսում է վանկարկել. «Մենք գնում են Արմենիքենդ»: Նրանք շարժվեցին Լենինի պողոտայով` խմբերով թեքվելով դեպի հատող փողոցներ և որոնելով հայերին:

Մեր ամբողջ ընտանիքը տանն էր, այդ թվում և մենք` երեք չամուսնացած երիտասարդ քույրեր և մեկ եղբայր: Մենք հասկանում էինք, որ նրանք գալիս են: Բոլորը գոռում, լացում էին: Հարևանները չգիտեին, թե որտեղ թաքցնեն մեզ: Եղբայրս զայրացած գոչում էր, թե թող սպանեն ինձ և հետո մտնեն տուն և շշերը լիցքվորում էր մեքենայի բենզաբակի բենզինով: Մայրս փորձում էր համոզել նրան. «Մի՛ արա դա, նրանք կսպանեն քեզ, ետ քաշվի՛ր դարպասներից»: Իսկ նա. «Ես տունս, ընտանիքս չեմ տա, թո՛ղ ինձ սպանեն»:

Անասելի աղմուկ էր, բոլորը գոռում էին: Իսկ հայրս այնքան էր վախենում իր աղջիկների համար:Մենք շատ մութ ձեղնահարկ ունեինք: Այնտեղ ոչ ոք չէր ապրում: Եվ ահա հայրս այնտեղ բարձրացրեց իր դուստրերին, ես ավագն էի, նա տվեց մեզ երեք վերմակ, երեք շիշ ջուր և երեք դանակ. «Չգիտեմ, թե որքան ժամանակ դուք ստիպված կլինեք մնալ այստեղ, գիշերը այստեղ ցուրտ է, ծածկվեք վերմակներով, լուռ նստեք, լռե՛ք, լռե՛ք… ներքև չիջնեք, քանի դեռ ես չեմ եկել»:

Ասաց, որ եթե ինքը գա, մենք գիտենք նրա ձայնը,նա` մեր անունները: Բայց եթե ուրիշ մեկը մթության մեջ բացի դուռը` պաշտպանվենք: Եթե ինքը չլինի, ուրեմն` սպանել են ներքևում: Եվ հեռացավ: Ես հիշում եմ, իմ կրտսեր քուրը, 15 տարեկան, բան չի հասկանում, նրան պետք էր հանգստացնել, իսկ մենք պետք է լռեինք: Նրա ձեռքը դողում է, դանակն է ձեռքում և նա ասում է.«Եթե հանկարծ ինչ-որ մեկը բացի դուռը…», ես ասում եմ. «Առաջինը ես կգնամ»: Դա ահավոր, ահավոր, ահավոր պահ էր…Ինչի՛ միջով մենք անցանք այդ գիշեր: Նստել այնտեղ ժամերով և չիմանալ, թե ծնողները ո՞ղջ են, թե` ոչ, եղբայրս ո՞ղջ է, թե՞ ոչ…և վախը, որ նրանք կհասնեն քեզ: Այնպիսի աղմուկ էր, գվվոց էր քաղաքում և, դրա հետ մեկտեղ, ինչ-որ մեռյալ լռություն: Բայց մեր բախտը բերեց: Այդ գիշեր քաղաք մտան զորքերը: Նրանք կանգնած էին հենց անկյունում:

Դրանից հետո հայրս անընդհատ փորձում էր հեռանալու տարբերակ գտնել: Սկզբից ուզում էր մեքենայով, բայց նրան ասացին, որ բոլոր մեծ մայրուղիները փակ են, ճանապարհներին ստուգում են փաստաթղթերը և եթե հայեր են գտնում, մեքենայի վրա բենզին են լցնում և մարդկանց ողջ-ողջ այրում:

Երբ որոշակի անդորր հաստատվեց, մենք գնացինք օդանավակայան: Մեզ արդեն մեկ էր, թե ուր փախչել, միայն փրկվեինք: Բայց հայրս ասում էր, որ ցանկանում է կյանքի մնացած հատվածը ապրել Հայաստանում: Մենք`աղջիկներս, առաջինը հեռացանք, երբ հնարավոր եղավ տոմսեր ճարել: Հետո նորից տոմսեր ճարեցինք և այսպես ամեն անգամ երկու հոգով հեռանում էինք: Մենք ինը հոգի էինք: Եղբայրս արդեն ամուսնացած էր և հղի հարսին  բոլորից շուտ` Սումգայիթյան իրադարձություններից անմիջապես հետո, ուղարկեցինք Հայաստան:

Մենք Բաքվում թողեցինք մեր ամբողջ ունեցվածքը: Փորձում էինք գոնե չնչին գնով վաճառել մեր հսկա տունը, սակայն հարևան շատ հայեր նույնպես վաճառում էին իրենց տները և ադրբեջանցիները ասում էին, թե ինչու մենք պետք է գնենք, դուք, միևնույն է, կփախչեք և այս ամենը մեզ կմնա: Մեր ընտանիքից, փառք Աստծո, ոչ ոք չտուժեց: Սակայն միևնույն է հնարավոր չէ այս ամենը հիշել առանց արցունքների: Դրանից հետո իմ ծնողները ապրեցին ընդամենը 9 տարի: Կարող էին շատ ավելի երկար ապրել, եթե չլիներ այն սթրեսը, որը նրանք ստիպված էին վերապրել` վախենալով,  թե երեխաներին կմորթեն, կվառեն, կբռնաբարեն…

Սան-Ֆրանցիսկո, Կալիֆորնիա, 2014 թ. մարտի 30»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո, Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հայուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվեցին շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքե