Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Panorama.am»-ը արդեն գրել է այն մասին, որ «Սովորական Ցեղասպանություն» նախագծի շրջանակներում հրատարակման է պատրաստվում «Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» ժողովածուն, որում կնարկայացվեն ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվող 50 փախստականների` ոճրագործության մասին վկայությունները:Այս վկայությունների հիման վրա ստղծվել է «Մեկ դար տևող ցեղասպանություն. Բաքվի սև հունվարը» ֆիլմը, որտ ներկայացվել էր մեկ տարի առաջ:«Panorama.am»-ը սկսում է ստեղծվելիք հավաքածուի գլուխների հրապարակումը, որոնք խմբագրությանը տրամադրել է «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

Գագիկ Դադյան
«Ես բնիկ բաքվեցի եմ, իմ ծնողները նույնպես ծնվել են Բաքվում: Պապիկիս այստեղ է եկել Գորիսից դեռևս 1920-ական թթ., տատիկս ծնունդով Մադրասից է, դա Ադրբեջանի մայրաքաղաքից 100 կմ հեռավորության վրա ընկած գյուղ է: Հայրս` Էդուարդ Արթուրի Դադյանը Ադրբեջանում հայտնի շինարար էր, կառուցել է «Ինտուրիստ» հյուրանոցները, ՆԳՆ-ի շենքը , գլխավորում էր «Բինա» օդանավակայանի շինարարությունը:
Բաքվում այս բոլոր իրադարձությունները սկսվեցին 1988 թ.:

Սկսեմ նրանից, որ քաղաքում տեղակայված էր Տուլայի դիվիզիան և ես ծանոթ էի  դաստիարակչական աշխատանքների գծով Դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալ Վլադիրմիր Մանյուկի հետ: Նա հետաքրքրվում էր արվեստով,  այդ հողի վրա մենք ընկերացել էինք: Մանյուկը սկսեց հաճախ գալ ինձ մոտ` արվեստանոց, նաև մեր տանն էր լինում: Դա մոտավորապես 1988 թ. վերջում էր`1989 թ. մոտ: Այսինքն «Սումգայիթը» արդեն եղել էր, իսկ Բաքվում պարբերաբար բռնության դեպքեր էին գրանցվում: Ես հստակ գիտեմ, որ ամբողջ Ադրբեջանում կազմավորված և , մասնավորապես, Բաքվում գործող ռազմական խմբերը ունեին հայերի բնականանների ցուցակներ: Նրանք զինված գնում էին որոշակի հասցեներով: Դա տեղի էր ունենում ոչ գիշերը, ոչ էլ գաղտնի, նրանք գնում էին օրը ցերեկով, բացեիբաց, ոստիկանության աչքի առաջ: Նրանք ուղղակի կոտորում և տանջում էին մարդկանց:

Ինձ լրիվ պատահաբար հաջողվեց փրկվել: Մենք տանն էինք նստած` հասկանալով, որ հարձակումն անխուսափելի է, ուղղակի չգիտեինք,  երբ կլինի, երբ կգա մեր ընտանիքի հերթը: Եվ երբ այդ օրը եկավ, մեզ մոտ էր (դա, ըստ երևույթին, ուղղակի հրաշք էր) իմ ընկեր փոխգնդապետ Վոլոդյա Մանյուկը: Ինչպես միշտ եկել էր ուղղակի թեյ խմելու, շփվելու համար: Նրա գալուց ընդամենը մեկ րոպե հետո մեզ վրա հարձակվեցին զինյալները: Նրանք միանգամից չներխուժեցին, սկզբում, այսպես ասած, հետախուզում կազմակերպեցին: Նրանցից երկուսը ծեծեցին մեր դուռը և երբ մենք բացեցինք (չբացել հնարավոր չէր) նրանք տեսան, որ մեր բնակարանում զինվորական կա: Մանյուկը, իհարկե, համազգեստով էր, զինված, նրանք այն ժամանակ մշտապես համազգեստով էին: Երբ հարձակվողները տեսան, որ իմ տանը զինվորական է, այն էլ ոչ շարքային, այլ փոխգնդապետ`դուրս եկան: Սակայն ինչպես հետագայում պատմեցին իմ հարևանները, չհեռացան: Մենք շատ մեծ բակ ունեինք, իսկ նրանք 30-40 հոգի էին: Մնացածները սպասում էին դրսում, քանի դեռ այս երկուսը հետախուզում էին իրավիճակը:

Փառք Աստծո, տանը հեռախոս կար: Վոլոդյան միանգամից զանգահարեց մոտակայքում`քաղաքային կոմիտեում գտնվող շտաբ: Մեզ միանգամից օգնություն ուղարկեցին`ինքանձիգներով զինված 4 զինվորների: Վոլոդյան ասաց, որ միակ բանը, որ նա կարող է անել, դա զինվորներին պահել այնքան ժամանան, քանի դեռ ես կհավաքեմ իրերը: Հետո նրանք մեզ կուղեկցեն մինչև շոգենավ: Հենց այս զինվորներն էլ փրկեցին մեզ: Զինյալները արդեն չհամարձակվեցին հարձակվել և հեռացան բակից: Բայց հետո, կարծելով, որ զինվորականները հեռացել են, ջարդարարները վերադարձան: Մեքենան, որը մեզ պետք է նավահանգիստ հասցներ, կանգնած էր տանից երեք մետր հեռավորության վրա և ես բեռնում էի իրերը: Նրանք տեսան դա և մոտեցան: Զինվորները անմիջապես բակ մտան: Այստեղ ջարդարարները կատաղեցին, որ չեն կարող սպանել և թալանել մեզ: Ես շատ հարուստ բնակարան ունեի, թանկարժեք կահույք, նրանք գիտեին այդ մասին: Չէ որ նրանք շատ լավ գիտեին, թե ուր են գնում, գիտեին, որ այստեղ վերցնելու բան կա: Նրանք, անհաջողությունից կատաղած, այնքան հանդգնություն ունեցան, որ նրանցից մեկը հանեց դանակը, և թափահարելով զինվորներից մեկի առջև, ասաց.«Դու հայերին պաշտպանելու համար ես եկել այստեղ, մենք ձեզ նույնպես կմորթենք»:

Զինվորը հանգիստ կանգած լռում էր: Եվ նրանք ստիպված շուռ եկան և հեռացան:

Զինվորականները ուղեկցեցին մեզ մինչև շոգենավ, մենք հասանք մինչև Կրասնովոդսկ: Որոշեցինք միանգամից գնալ Մոսկվա: Սկզբում ես միայնակ մեկնեցի, ընտանիքս մնաց բարեկամների մոտ:
Հայերը այն ժամանակ հավաքվում էին Մոսկվայի հայկական եկեղեցու մոտ: Դրանք հիմնականում փախստականներն էին և սյս հարցերը լուծող անձինք: Մարդիկ իրար հետ կիսվում էին Բաքվի իրադարձությունների վերաբերյալ իրենց տեսածով և լսածով: Այնտեղ առաջին անգամ ես լսեցի շոգենավի հետ կապված պատմության մասին:

Այդ ահավոր դեպքը տեղի էր ունեցել 1989թ., երբ մենք արդեն հեռացել էինք քաղաքից: Այդ մասին պատմում էին հրաշքով փրկված ականատեսները: Շոգենավի վրա գնվում էր շուրջ 1000 փախստական`բաքվեցի հայեր: Ծով դուրս գալուց հետո նրանց վրա հարձակվել են զինյալներով երկու ռազմանավեր: Ներխուժելով շարգենավ` նրանք սկսել են սպանել և ծով նետել հայերին: Փրկվել են միայն նրանք, ում հրաշքով հաջողվել էր թաքնվել:

Մոսկվայում մենք կառավարության հետ բանակցությունների համար վեց հոգանոց խումբ ձևավորեցինք, որն, եթե չեմ սխալվում, գլխավորում էր պրոֆեսոր Սարկիսովը: Նա տարեց, կարճահասակ և նիհար մարդ էր: Մենք հավաքեցինք մոտ 200-300 փախստականների, հրավիրեցիք «Ամերիկայի ձայնի», Ազատություն ռադիոկայանի թղթակիցներին, միջազգային մամուլի այլ ներկայացուցիչների և գնացինք Մանեժի վրա տեղակայված Գերագույն խորհրդի ընդունարան և պահանջեցինք Գորբաչովի հետ հանդիպում:

Ի դեպ, միայն օտարերկրյա լրագրողների ներկայությունը փրկեց մեզ ձերբակալությունից: Մենք հայտարարեցինք, որ կփակենք փողոցը, եթե Գորբաչովի հետ հանդիպում չկազմակերպվի: Այլապես ոչ ոք անգամ չէր խոսի մեզ հետ:

Ընդունարանից ինչ-որ մարդիկ էին դուրս գալիս և շատ կոպիտ խոսում մեզ հետ: Հրամայում էին անմիջապես ցրվել: Մենք զգում էինք, որ միայն օտարերկրյա լրագրողների ներկայությունն է ստիպում է նրանց զսպել իրենց: Նրանք նույնիսկ վախենում էին մեզանից: Վերջիվերջո վեց հոգանոց խմբին ներս թողեցին ընդունարան, որտեղ զինվորականը վերցրին մեր անձնագրերը: Դա, իհարկե, մեզ վախեցրեց: Ամեն ինչ ավարտվեց նրանով, որ նրանք համաձայնվեցին կատարել մեր պայմանները`ասելով` լավ, կլինի Ձեզ համար Գորբաչով: Սակայն խաբեցին: Նրանց նպատակը փախստականների ցրելն էր, որպեսզի  մենք չկարողանանք փակել փողոցը: Այսինքն, անհրաժեշտ էր մեզանից հնարավորիս արագ ազատվել:

Մենք բարձրացանք կա՛մ երկրորդ, կա՛մ երրորդ հարկ: Մեզ տեղավորեցին բազմաթիվ հեռախոսներով մեծ և գեղեցիկ աշխատասենյակում: Սակայն եկավ ոչ թե Գորբաչովը, այլ քաղբյուրոյի երկու անդամներ: Ազգանունները, ցավոք սրտի, չեմ հիշում: Նրանք սկսեցին գոռալ, անպատվել մեզ: Մենք ասացինք, որ այնտեղ մարդկանց կոտորում, սպանում են: Նրանք ի պատասխան պնդում էին, որ այնտեղ ոչ ոքի չեն կոտորում, մենք ամեն ինչ հորինել ենք, հիմարություն է այս ամենը: Ասացին, որ իրենք ամեն ինչ վերահսկում են, իսկ մենք պարզապես խուլիգաններ ենք և պետք է արագ հեռանանք այստեղից: Մենք նրանց ասացինք, որ կփակենք փողոցը: Անկեղծ ասած` մեզ համար արդեն միևնույն էր, չնայած մենք գիտեինք, որ մեզ կարող են ձերբակալել,  նստեցնել, անել մեզ հետ այն, ինչ ուզում են: Մենք մեկ բան գիտեինք`այնտեղ` Բաքվում մարդկանց են կոտորում և նրանց պետք է փրկել: Նրանք ասացին`լավ, հիմա կգա Գորբաչովը: Սպասում ենք: Մեզ ասացին, որ Գորբաչովը այժմ հանգստանում է «Ֆարոս»-ում և նախագահի պարտականությունները կատարում է Պրիմակովը:

Եվ ահա գալիս է Պրիմակովը: Նա մեզ ընդունեց ինչպես հարազատների, քիչ էր մնում փաթաթվեր բոլորի հետ և դրա հետ մեկտեղ տրտմում էր.«Օ ՜ այդ ինչ է ձեզ մոտ տեղի ունեցել, մենք հիմա միջոցներ կձեռնարկենք»: Նրա հետ մի ամբողջ շքախումբ էր եկել: Քաղբյուրոյի այն երկու անդամները, որոնք գոռում էին մեզ վրա, նույնպես եկել էին: Միջանցքով առջևից հայի նման մի երիտասարդ տղա էր քայլում: Առաջինը, ինչ մեզ ասաց Պրիմակովը`սա իմ տեղակալն է, նա նույնպես Բաքվի հայերից է: Բայց երբ մենք պահանջեցինք անմիջապես կանգնեցնել Ադրբեջանի տարածքում իրականացվող ցեղասպանությունը, նա բոլորովին այլ կերպ արձագանքեց: Նա շատ տարօրինակ պահեց իրեն: Մեր նմատմամբ լինելով շատ բարյացկամ` նա սկսեց գոռալ քաղբյուրոյի երկու անդամների և մնացածների վրա: Եվ մենք հավատացինք, ուրախացանք, մտածեցինք, թե վերջապես միջոցներ կձեռնարկեն: Հետո նա վեր կացավ, մոտեցավ հեռախոսներից մեկին, զանգահարեց պաշտպանության նախարար Յազովին և սկսեց նրա հետ շատ խիստ խոսել, թե իր մոտ հիմա վեց ներկայացուցիչ է նստած, այդ ինչ այլանդակություն է Բաքվում կատարվում… որքան հիշում եմ, նա ասաց, որ հրամայում է այնտեղ ուղարկել հավելյալ զորքեր և դադարեցնել անկարգությունները: Ես չգիտեմ, թե հեռախոսի մյուս կողմում ո՞վ էր`Յա՞զով էր, թե ինչ-որ ուրիշ մարդ, ընդհանրապես կա՞ր ինչ-որ մեկը, թե՞ նա ուղղակի խոսում էր: Սակայն նա հրամայեց դադարեցնել ամեն ինչ և մենք հավատացինք:

Պրիմակովը վերադարձավ և նստեց սեղանի շուրջ հենց իմ առջև: Ես ասացի`շնորհակալություն, մենք գոհ ենք բանակցություններից, որ միջոցներ եք ձեռնարկում, բայց մենք կվերահսկենք իրավիճակը: Կզանգահարենք Բաքու և կվերահսկենք: Ինքն ինձ ասաց, թե ի՞նչ է, չե՞ք հավատում ինձ: Ես պատասխանեցի, որ հավատում ենք, սակայն այս ամենը շատ լուրջ է, այդ իսկ պատճառով մենք կվերահսկենք այն: Եվ մենք հեռացանք: Ավելի ուշ ես մանրամասներ իմացա Վոլոդյա Մանյուկից, որին հանդիպեցի արդեն Մոսկվայում: Ես պատմեցի նրան Պրիմակովի հետ հանդիպման մասին և հարցրի.«Դուք նման հրաման ստացե՞լ եք»: Նա ասաց`այո ստացել ենք, բայց դա իրադարձություններին չխառնվելու հրաման էր:

Պրիմակովը փաստացի մեր առաջ կարգադրեց դադարեցնել իրադարձությունները, իսկ Բաքու գնաց իրական հրաման`չխառնվել, այսինքն, թույլ տալ հանգիստ կոտորել հայությանը: Կոտորել, այլ ոչ թե ուղղակի տեղահանել: 

Մոսկվայում ես պատահաբար ծանոթացա ՊԱԿ-ի պաշտոնաթող գնդապետ Վյաչեսլավ Սերգեյիի հետ: Ազգանունը արդեն մոռացել եմ: Նա 80-ական թթ. վերջին ղեկավարում էր ՊԱԿ-ի այն խումբը, որը Մոսկվայից գործուղվել Բաքու: Ես նրա հետ շատ մանրամասն խոսել եմ այս հարցով: Հարցրել եմ`գիտեի՞ն նրանք, արդյոք, Սումգայիթում և Բաքվում իրագործված ցեղասպանության մասին: Ասաց`այո, իհարկե, գիտեինք: Գիտեինք, թե երբ է սկսվելու, դեռևս Սումգայիթից առաջ, նույնիսկ օրը գիտեինք…զեկուցել ենք և կառավարությանը`Մոսկվա և ՊԱԿ ղեկավար Կրյուչկովին: Բոլորը ամեն ինչ գիտեին: Ես նրան հարցրի, թե Դուք անձամբ որտե՞ղ էիք, երբ Սումգայիթում սկսվեց ջարդը: Մեզ, պատասխանում է, կարգադրեցին գնալ ձկնորսության: Այսինքն` Բաքվում ՊԱԿ-ի խմբի ղեկավարը գնացել էր ձկնորսության`գերազանց իմանալով, որ Սումգայիթում սպանում են հայերին: Նա ամեն ինչ գիտեր, տեղակատվությունը Բաքվից փոխանցում էր Մոսկվա, զեկուցում էր իրավիճակի մասին: Ես կրկնում եմ. նա ինձ ասաց, որ Մոսկվայում գիտեին, թե որ օրը և որ ժամին կսկսվի ցեղասպանությունը Սումգայիթում:

Երբ նա ինձ այս ամենը պատմեց, ես որոշեցի հրավիրել Մոսկվայում հրատարակվող «Հայկական բանբեր» ամսագրի խմբագիր Վահան Էմինին: Նա միանգամից ոգևորվեց: Արի, ասում է, նրա հետ հարցազրույց պատրաստենք: Նրանք երկուսով եկան իմ մոտ, Վահանը ինչ-որ մի տեղ ձայնագրիչ էր պահել: Դա 1990 կամ 91 թվական էր, չեմ հիշում արդեն:Մենք նստած ենք սեղանի շուրջ, ես նրանց ծանթացնում և ասում եմ`Վյաչեսլավ Սերգեյի, պատմեք մեզ խնդրում եմ այն մասին, ինչ Դուք ինձ ասում էիք: Իսկ նա ինձ պատասխանում է, թե ես քեզ ոչինչ չեմ պատմել, չի եղել նման բան: Հին ՊԱԿ-ականը գուշակել էր ամեն ինչ: Ավելի ուշ նա ինձ ասաց, որ 25 տարի իրավունք չունի հրապարակել այս տեղեկությունները: 

Պատմեմ նաև հորս երկրորդ կնոջ մասին: Նրան զինյալները բռնել և տեղափոխել էին ինչ-որ համակետրոնացման ճամբար: Բաքվում`քաղաքից դուրս նրանք կազմակերպել էին համակետրոնացման ճամբարի նման մի բան, որտեղ մարդկանց փաստացի պահում էին ստրուկի կարգավիճակով: Նրան հրաշքով բաց թողեցին, քանի որ հաշմանդամ երեխա ուներ: Այս կնոջ անունը Սեդա էր, նա հետո Երևանում մահացավ:

Սիեթլ, նահանգ Վաշինգտոն,  29.03.2014 թ.»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին  հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը   Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը  բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հարյուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվել են շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքերը: