Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Panorama.am»-ը արդեն գրել է այն մասին, որ «Սովորական Ցեղասպանություն» նախագծի շրջանակներում հրատարակման է պատրաստվում «Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» ժողովածուն, որում կնարկայացվեն ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվող 50 փախստականների` ոճրագործության մասին վկայությունները:Այս վկայությունների հիման վրա ստղծվել է «Մեկ դար տևող ցեղասպանություն. Բաքվի սև հունվարը» ֆիլմը, որտ ներկայացվել էր մեկ տարի առաջ:«Panorama.am»-ը սկսում է ստեղծվելիք հավաքածուի գլուխների հրապարակումը, որոնք խմբագրությանը տրամադրել է «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

Ռուդոլֆ Ամիրյան. Բաքվում բնակվում էր Մոնտինո ավանում, Ագա-Նեյմատուլա փողոց հասցեով:
«Ես բնիկ Բաքվեցի եմ: Հայրս ծնվել է Բաքվում 1925թ.: Իմ ընտանիքում բոլորը աշխատում էին ծխախոտի գործարանում, այնտեղ Ամիրովների մի անբողջ թանգարան կար: Իմ ազգանունը հիմա գրվում է Ամիրյան, սակայն պապիկս, հորեղբայրս և մեր մնացած բոլոր բարեկամները կրում էին Ամիրով ազգանունը, փոխել էին այն 1918 թ.,  երբ Բաքվում հայերի ջարդեր էին: Իսկ մորական կողմից նախատատին կոչում էին Ծաղիկ-բաբո: Այս կողմից արմատներս Արևմտյան Հայաստանից են:

Ցեղասպանության ժամանակ նրանք փախել են Թուրքիայից: Լավ հիշում եմ, երբ մանուկ հասկում գալիս էի Ծաղիկ-բաբոյի մոտ, նա հիշում էր անցյալը և պատմում էր այն մասին, թե ինչ և ինչպես է եղել իր կյանքը: Նա երեք երեխա ուներ` Սաթո, Վարսո (Վարվառա, նա մեր տատիկն է) և Ղարիբ, ազգանունը`Կարապետյան: Նախատատս պատմում էր, որ դարասկզբին ծավալված իրադարձությունների ժամանակ՝ փրկվելով թուրքական ջարդերից, ինքը` երեխաների և բարեկամների հետ հասել է մինչև Արաքս գետը, որպեսզի հատի այն և հայտնվի Հայաստանի տարածքում:

Անցնել Արաքսը, այն էլ երեք երեխաների հետ, շատ դժվար էր, ջրի մակարդակը այն ժամանակ բարձր էր, սակայն փրկվելու համար այլ ելք չկար: Իմ տատիկը երեխաներից ամենափոքրն էր:  Ծաղիկ-բաբոն ձեռքերի վրա կարող էր գետն անցկացնել միայն երկուսին` բարձրացնելով նրանց այն տեղերում, որտեղ ջրի մակարդակը առավել բարձր էր: Նա այլ ելք չուներ, հակառակ դեպքում բոլորին կսպանեին: Եվ նա որոշում է փրկել գոնե ավագ երկու երեխաներին: Եվ իմ տատին թողում է քարերի տակ, ժայռի մեջ` որոշելով՝ «Աստված այս երեխայի հետ, ինչ պետք է լինի` կլինի»: Հարկավոր էր արագ հատել սահմանը: Ենիչերիները ձիերով հասնում և սրի էին քաշում մարդկանց:
Նրանց, ում հաջողվեց փրկվել, անցան Արաքսը և հայտնվեցին անվտանգության մեջ` գետի մյուս ափին: Վախենալով դուրս գալ թաքստոցից` սպասել են  մինչև երեկո: Հետո բոլորը հեռացել են, իսկ նախատատիս մայրական սիրտը, այդուամենայնիվ, չի դիմացել, ետ է գնացել, նորից անցել գետը և գտել իր դստերը այնտեղ, որտեղ թողել էր: Մայրական կողմից իմ տոհմն այսպես է փրկվել: Ծաղիկ-բաբոն սա ինձ հաճախ էր պատմում և ես դա երբեք չեմ մոռանա: Դժվար է վերհիշել այդ սարսափները, բայց մեր տոհմում բոլորս հիշում ենք, և կհիշենք առհավետ:

Անընդհատ պատմելով իր պատմությունը` Ծաղիկ-բաբոն սկսում էր ողբալ, իսկ մենք սփոփում էինք նրան.«Հարկ չկա, մենք այստեղ լավ ենք ապրում, թուրք, հայ`տարբերություն չկա, ամեն ինչ կարգին է»: Իսկ նա մշտապես ասում էր, թե դուք չգիտեք ինչ բան է թուրքը: Բայց խորհրդային ժամանակ, խորհրդային իշխանության օրոք, ոչ ոք առանձնապես ուշադրություն չէր դարձնում նրա խոսքերի վրա: Բաքվում մենք ապրում էինք բազմազգ միջավայրում, ընկերություն էինք անում ադրբեջանցիների, ռուսների, հրեաների հետ և նույնիսկ չէինք մտածում այն մասին, որ մեզ հետ կարող է նման բան պատահել: Իմ տանը, իմ բակում ես ապրել եմ 30 տարի և մշտապես զգացել եմ հարևանների և ծանոթների հարգանքը մեր ընտանիքի նկատմամբ: Մենք բնիկ բաքվեցիներ էինք: Իմ պապիկը, հայրս և մայրս ողջ կյանքն աշխատել են նույն ձեռնարկությունում: Այսպես շարունակվեց մինչև 1988 թ.: Եվ երբ տեղի ունեցավ «Սումգայիթը», մեզ համար հանկարծ պարզ դարձավ, որ ամեն ինչ այդքան հեշտ չէ: Մենք սկսեցինք հասկանալ, որ մեզ կսկսեն հետապնդել և սպանել միայն նրա համար, որ հայ ենք ծնվել: 

Դա փետրվարի 27, 28 և 29-ին էր: Մենք, ինչպես հարկն է, չգիտեինք այն մասին, թե ինչ էր կատարվում այդ օրերին Սումգայիթում: Մարդիկ, իհարկե, փսփսում էին, կիսվում ինչ-որ լուրերով` ոչ միայն հայերը, այլև և՛ ադրբջանցիները, և՛ ռուսները և այլ ազգության մարդիկ: Իշխանությունները, անշուշտ, այդ մասին ոչինչ չէին խոսում, ամեն ինչ պարտակվում էր: Ամեն ինչ արվում էր, որպեսզի այդ ամենը լայնորեն չտարածվի: Բայց բոլորը հասկանում էին, թե ինչ է տեղի ունենում և սարսափում էին, նույնիսկ ադրբեջանցիները, որոնք մեր ընկերների մեջ շատ շատ էին: Մենք բոլորս շոկի մեջ էինք Սումգայիթում կատարվածից:
Ես մնացի Բաքվում մինչև 1989 թ. դեկտեմբերի 31-ը: Հունվարյան իրադարձություններից երկու շաբաթ առաջ ամեն ինչ թողեցի և հեռացա: Այս երկու տարիների ընթացքում ինչ ասես որ չիմացանք` հարձակվել, ծեծել, դանակահարել, բռնաբարել, սպանել. մեր բակում այդ ժամանակ հայեր գրեթե չէին մնացել:

Ազնաուրյանների ընտանիք կար. հայրը`Միշան, մայրը`Սոնյան, երեխաները` Յուրան, Էդիկը, Լյովան: Շատ դժվար էր նրանց համար, տան վրա անընդհատ հարձակվում էին: Նրանք հեռացան: Այլ ընտանիք, երրորդը, չորրորդը... և եկավ մի պահ, երբ ես մնացի մենակ: Այդ տարիներին Բաքվում հայ լինելը հավասարազոր էր մահվան դատապարտված լինելուն: Ինձ փրկում էր այն, որ ես տիրապետում էի լեզվին: Երբ փողոցում կանգնեցնում, հարցնում էին` հա՞յ ես, ես ասում էի`հայը դու ես: Նրանք մինյանց վիրավորում էին` հայ անվանելով: Պետք էր ինչ-որ կերպ պաշտպանվել, որովհետև ադրբեջանցիները իրենց մոտ պահում էին անձնագրերը և ցույց էին տալիս խմբերով` 40-50 հոգով փողոցով քայլող հանցագործներին: Նրանք հիմնականում Ազգային ճակատի անդամներն էին: Նրանք կանգնեցնում էին մարդկանց և ստուգում ազգությունը:

Ես որպես հայ չէի կարող ցույց տալ անձնագիրը, այդ պատճառով այդ հարցին ի պատասխան ես միշտ զարմանում էի, թե, իբր, ինչի՞ս է պետք անձնագիրը: Ես պատասխանում էի լավ ադրբեջաներենով և նրանք հավատում էին:

Հայրս այդ ժամանակ մոտ 70 տարեկան էր: Նրան երկու անգամ ծեծել են Կեցխովելի փողոցում: Մոտեցել, հարցրել են.«Դու հա՞յ ես»: Նա`տարեց մարդ, ամաչում էր խաբել, ասել հայ չէ: Մոտ 8 մարդ հարձակվել է նրա վրա, ծեծել: Մի օր  եկավ, տեսնում եմ`ականջը արյան մեջ է, ամբողջ մարմով մեկ վնասվածքներ են: Հարցնում եմ`ի՞նչ է պատահել: Սկզբում չէր ասում, բայց հետո պատմեց: Հետո դա կրկնվեց: Մեր բակում մշտապես ինչ-որ մեկի վրա հարձակվում էին: Տանը մնալ վախենում էինք, բակում էինք նստում…նույնիսկ «Մոլոտովի կոկտեյլ»-ներ էինք պատրաստել: Մտածում էինք, որ եթե մտնեն բակ, մենք կկարողանանք պաշտպանվել, չէ որ մենք ոչխարներ չենք, որպեսզի մեզ այսպես հեշտ սպանեն:

Հաճախ խոսում են այն մասին, որ հայերը Բաքվում չէին դիմադրում, պաշտպանվում: Բայց մենք զենք չունեինք, իսկ մեր դեմ և՛ իշխանությունն էր, և՛ ոստիկանությունը, դժվար էր հակադրվել: Իսկ երբ մտցրին ռազմական դրություն, փողոցում կանգնած էին զինվորներ, հիմնականում ռուս տղաներ, որոնք մեզ անկեղծ ասում էին, որ նրանք նույնիսկ փամփուշտներ չունեն և նրանց կարգադրել են չկրակել: Մենք հասկանում էինք, որ այս ամենը նախապես ծրագրված է: Երբ արդեն փողոցով քայլելը վտանգավոր դարձավ, մենք սկսեցինք մնալ տանը: Սակայն այդ դեպքում որտեղի՞ց նրանք գիտեին, որ այս տանը հայ է ապրում: Չէ որ ԲՇԿ-ներում էին իրենց ցուցակներ տրամադրում: Նրանք այդ ցուցակներով գալիս էին, ծեծում դռները և ասում.«Մենք եկել ենք Ադրբեջանի ազգային ճակատից» և հայտարարում, որ այս բնակարանը պատկանում է այս մեկին, կամ որևէ այլ բան: Ես ստիպված էի մեկ-երկու անգամ բացել դուռը և ասել, որ այս բնակարանը շատ վաղուց գնվել է ադրբեջանցիների կողմից և այստեղ հայեր չեն ապրում: Չէ որ ես չէի կարող միայնակ 20-30 մարդկանց դեմ գնալ: Այս ամեն շարունակվում էր, ո՛չ մեկ, ո՛չ երկու օր…

Կնոջս բարեկամներից մեկը փոխգնդապետի կոչումով աշխատում էր Սալյանի զորանոցներում: Նրա ազգանունը ես արդեն չեմ հիշում, անունը Ռուբեն էր: Մի անգամ նա ինձ ասաց, որ Բաքվից հեռանալու ժամանակ է, առկա են հակահետախուզական տվյալներ այն մասին, որ ջարդեր են նախապատրաստվում: Ես պատասխանեցի` կոչումով և պաշտոնով մարդ եք, չե՞ք ամաչում նման բան ասել, եթե այդ մասին գիտեք դուք, ուրեմն այդ մասին գիտեն բոլորը և՛ ՊԱԿ-ում և՛ Մոսկվայում, ինչպե՞ս  կարող են նման բան թույլ տալ: Իսկ նա ասաց, որ դա հաստատ տեղի է ունենալու: Միամիտ էինք այն ժամանակ, մտածում էինք, որ այն ինչ կատարվեց Սումգայիթում, չի կարող կրկնվել Բաքվում: Պարզվեց, որ կարող է և Մոսկվայում շատ լավ ամեն ինչ գիտեին: Ես դրանում համոզվեցի, երբ այդ ամենը տեղի ունեցավ: Չէ որ հունվարին խորհրդային զորքերը մտցվեցին և ոչ ամենևին հայությանը պաշտպանելու համար: Այն ժամանակ հայերին, արդեն երկու տարի է, ինչ հետապնդում, սպանում, բռնաբարում և թալանում էին: Սակայն դրա վրա, ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում: Եվ միայն 90 թ. հունվարին զորքեր մտցվեցին:

Բարեբախտաբար, ես ավելի վաղ էի հեռացել: Երբ եկան զավթելու իմ բնակարանը, մենք կանգած էինք դրսում և սպասում էինք գնադապետ Ռուբենին, որպեսզի նա օգնի որոշ իրեր տեղափոխել Երևան: Դա 1989 թ դեկտեմբերի 31-ն էր, այսինքն՝ զանգավածային ջարդերից երկու շաբաթ առաջ: Մեզ զգուշացրել էին, որ սպասվում են ահավոր իրադարձություններ: Նույն կերպ`  «հայկական փոստով» մեզ զգուշացրին 1988թ աշնանը և շատերը հենց այդ ժամանակ`երկրաշարժից առաջ լքեցին Բաքուն: Ես ինքս այն ժամանակ հեռացել էի առաջին անգամ և աղետի ժամանակ գտնվում էի Երևանում, սակայն Բաքվում էին գտնվում հայրս ու պապիկս:

Եվ ես վերադարձա, որպեսզի փորձեմ վաճառել բնակարանը: Ինձ երեք հազար ռուբլի էին առաջարկում մի բնակարանի համար, որն այն ժամանակ արժեր 15-20 հազար: Իսկ մենք պետք է բնակարան ձեռք բերեինք Երևանում: Գին էին նշանակում. մեքենա ունես`ահա քեզ 500 կամ 1000 ռուբլի: Այսպես ստիպված էինք ամեն ինչ թողել և հեռանալ`և՛ իմ, և՛ կնոջս և քրոջս բնակարանները: Վերջին բնակարանը 2 տարի վերանորոգում էինք, սակայն նույնպես թողեցինք և հեռացանք, առանց որևէ բանի, առանց փաստաթղթերի, ո՞վ մեզ ԲՇԿ-ում փաստաթուղթ կտար...

Հիշում եմ նաև հայերի բնակարանների վրայի խաչերը: Նրանք նման կերպ նշում էին հայերի բնակարանները, որպեսզի հետո գան և թալանեն դրանք: Դռների վրա խաչերը ես ինքս եմ տեսել: Դա Ազգային ճակատի իշխանության օրոք էր:  Զորքերը փաստացի քաղաք մտան խորհրդային իշխանությունը, այլ ոչ թե հայերին պաշտպանելու համար:

Նաև այսպիսի դեպք եմ հիշում: Իմ աչքի առաջ մի հայ կին մտավ Մոնտինոյի շուկա և այնտեղ ադրբեջանցիներից մեկը, ըստ ամենայնի, ուղղակի աչքերով ցույց տվեց նրա վրա: Այդպես շատ հաճախ էր լինում: Բոլորը սկսեցին կշռաքարերով հարվածել վաճառասեղաններին և գոռալ: Նրան քաշ տալով ինչ-որ տեղ տարան, սակայն շուկայի տնօրենը դուս հանեց նրան ամբոխի միջից: Ես անձամբ տեսել եմ, թե ինչպես էին նրան դուրս հանում և հասցնում մինչև երթուղային տաքսին: Նրա նստելուց հետո ամբոխը սկսեց ճոճել մեքենան: Ես ոստիկանություն զարգահարեցի և ասեցի, որ նման բան է կատարվում: Ինձ հարցրին.«Դու ադրբեջանցի՞ ես», ես պատախանեցի`այո, իսկ ոստիկանը հարցրեց է.«Այդ դեպքում`ինչո՞ւ ես խառնվում»

Նույնը կատարվեց այն ժամանակ, երբ մայրս զանգահարել էր ոստիկանության շրջանային բաժանմունք: Մենք այն ժամանակ Մոնտինոյում էինք ապրում: Նա ցանկանում էր բնակարանում սիգնալիզացիա տեղադրել: Նրան ասացին`եթե դու հայ չես, ինչի՞ց ես վախենում, հայերը բոլորը այստեղից կհեռանան, այնպես որ քեզ ոչինչ տեղադրել պետք չէ: Այսպես մենք հասկացանք, ոչ մի տեղից` ո՛չ ադրբեջանական իշխանություններից, ո՛չ ոստիկանությունից, ոչ էլ կրակելու իրավունքից զրկված խեղճ զինվորականերից  պաշտպանություն չունենք:

Մենք լավից բացի ոչ ոքին ոչինչ չենք արել: Ոչ ոքի չենք սպանել: Ես ու քույրս բարձրագույն կրթություն ունենք: Ամիրովների մեր ամբողջ ընտանիքը աշխատում էր ծխախոտի գործարանում: Պապիկս այստեղ 40 տարի աշխատել է որպես արտադրության ղեկավար:Մինչ այդ զբաղեցնում էր տնօրենի պաշտոնը: Նախատատս Արշակ Միրզաբեկյանի կինն էր: Մինչև հեղափոխությունը նա ծխախոտի գործարանի տերն էր: Մենք ոչ ոքի ոչ մի վատ բան չենք արել միայն լավը...և միայն այն բանի համար, որ ես հայ եմ ծնվել ինձ պետք էր սպանել:

Նյու Յորք, ԱՄՆ 2014 թ. մարտի 23»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին  հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը   Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը  բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հարյուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվել են շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքերը: