Ձեր վստահելի աղբյուրը

 Ջոզեֆ Ֆլահերթին (Joseph Flaherty) այսօր «Բի Բի Սի»-ում բավական լայնածավալ հոդվածով անդրադարձել է Հայաստանի հինավուրց մայրաքաղաք Անիին։  Հեղինակի մոտեցումը հայկական Անիին ու նկարագրությունը՝ հանձնում ենք ընթերցողի դատին։ 

«Անի քաղաքը, դարեր շարունակ լինելով տարբեր թագավորությունների և կայսրությունների տիրապետության տակ՝ Բյուզանդիայից մինչև Օսմանյան կայսրություն, միջնադարյան Հայաստանի Բագրատունյաց տոհմի օրոք եղել է մշակույթային և տնտեսական հանգույց: Այսօր այն ուրվականների քաղաք է՝ Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան հեռավոր սարահարթում՝ Կարսից 45կմ հեռավորության վրա: Ավերակների միջով քայլելիս, լսելի է միայն քամու ձայնն այն կիճում, որը նշում է Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանը:

Անի քաղաքի այցելուների առջև բացվում է 3 դարեր և 5 կայսրություններ (Բագրատունյաց հայերի, բյուզանդացիների, սելջուկ թուրքերի, վրացիների և օսմանյանների) ընդգրկող ավերակների տեսարանը: 1877-87թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, երբ Օսմանյան կայսրությունը պարտության մատնվեց, Անիի սարահարթը զիջեց Ռուսաստանին: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյանները պայքարում էին հետ վերադարձնել հյուսիս-արևելյան Անատոլիան և չնայած, որ նրանց հաջողվել էր ետ գրավել Անին ու նրա շրջակա տարածքները, վերջինս հանձնվեց նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությանը: Վերջին անգամ, սկզբնավորվող Թուրքիայի Հանրապետությունը գրավել է Անին 1920թ. Թուրքիայի անկախացման համար մղվող պատերազմի ժամանակ:

Ախուրյան գետի հին կամրջի փլատակները, կարծես բնական սահման են ստեղծում հայ-թուրքական հարաբերությունների միջև: Երկու երկրները երկար ժամանակ համաձայնության չեն գալիս Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ Օսմանյան կայրության կողմից իրագործված հայերի զանգվածային կոտորածների վերաբերյալ: Թուրքիան 1993թ. պաշտոնապես փակեց իր սահմանը Հայաստանի հետ ի պատասխան Հայաստանի և Թուրքիայի դաշնակից Ադրբեջանի միջև եղած տարածքային անհամաձայնությունների:

Չնայած, որ թուրք-հայկական լարվածություն առանցքային է Անիի վերաբերյալ քննարկումների համար, հնէաբանների և ակտիվիստների կողմից ջանքեր են գործադրվում փրկելու քաղաքի ավերակները մշակութային նպատակներով:  Պատմաբանները երկար ժամանակ բարձրացրել են Անիի՝ որպես մոռացված մինջնադարյան խաչմերուկի կարևորության հարցը, և արդյունքում Անին հայտնվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգությունների ցանկում: Հաջողության և մանրակրկիտ վերականգնողական աշխատանքների շնորհիվ հնարավոր կլինի կանխել ժամանակի ավերիչ սլացքը:

Ըստ գիտնականների, Անին իր ծաղկման գագաթնակետին հասել է 11-րդ դարում, երբ քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 100.000 մարդ: Գեղարվեստական վերարտադրությունները, հիմնված հնագիտական պեղումների արդյունքների վրա, ցույց են տալիս, որ քաղաքը եղել է աղմկոտ միջնադարյան կենտրոն՝ լի անթիվ տներով, արհեստանոցներով և տպավորիչ եկեղեցիներով:

Հազար ու մի եկեղեցիների քաղաք Անիում, հայ իշխաններն ու վաճառականները կառուցել են բազմաթիվ պաշտանմունքի վայրեր՝ ստեղծված ժամանակի լավագույն ճարտարապետական և գեղարվեստական մտքերի կողմից: Չնայած, որ քաղաքի մականունը ակնհայտ չափազանցություն է, սակայն հնէաբանները մինչև այսօր հայտնաբերել են ավելի քան 40 եկեղեցի, մատուռ և դամբարան:
Քաղաքում վեր է խոյանում Անիի Մայր Տաճարը: Չնայած, տաճարի գմբեթը փլուզվել է 1319թ. երկրաշարժից, և մի քանի դարեր անց մեկ այլ երկրաշարժ կործանել է հյուսիս-արևմտյան անկյունը, այն դեռևս պահպանում է իր նախնական չափերը: Տաճարը կառուցվել է 1001թ. Գագիկ Ա արքայի օրոք, երբ Անիի հարստությունն ու բնակչության թիվը հասել էին առավելագույնին: Տաճարը նախագծել է հայ հռչակավոր ճարտարապետ Տրդատը, ով նաև օգնել է վերականգնել Սուրբ Սոֆիայի տաճարի գմբեթը:

Անիի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու միայն մի մասն է պահպանվել, մինչդեռ իր կառուցման ժամանակ, եկեղեցին ճարտարապետական գլուխգործոց էր: Այն բաղկացած էր 19 կամարներից և գմբեթից՝ կառուցված տեղական կարմրավուն բազալտից:

Եկեղեցին կառուցվել է Սուրբ խաչի մասունքի վրա: Ըստ արձանագրության, Աբլղարիբ Պահլավունի իշխանը մասունքը ձեռք է բերել Կոստանդնուպոլսում Բյուզանդական դատարան այցի ժամանակ:
Ենթադրվում է, որ Անիի մյուս՝ Աբուղամրենց Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին կառուցվել է 10-րդ դարի վերջում: Պատկանում է բազմաբսիդ եկեղեցիների տիպին: 1900թ. Եկեղեցու հյուսիսային կողմում հայտնաբերվել է դամբարան, որտեղ հավանաբար գտնվում են Բագրատունյաց Հայաստանի իշխան Գրիգոր Պահլավունու և նրա տոհմի մասունքները: Դժբախտաբար, իշխանի գերեզմանն, ինչպես Անիի այլ շինություններ, նույնպես թալանվել է 1990-ականներին:

Աբուղամրենց Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու կողքին կան ժայռափոր քարանձավներ, որոնք ըստ գիտնականների հնարավոր է ունեն ավելի վաղ ծագում: Քարանձավները շատ հաճախ անվանում են Անիի «ստորգետնյա քաղաք»: Հավանական է, որ դրանք օգտագործվել են որպես դամբարաններ և եկեղեցիներ: 20-րդ դարի սկզբում այս քարանձավներից շատերն օգտագործվում էին որպես կացարաններ:

Սուրբ Գրիգորի կամ Տիգրան Հոնենց եկեղեցին զգոն կանգնած է Հայաստանն ու Թուրքիան բաժանող կիրճի վերևում: Եկեղեցին կառուցվել է հարուստ վաճառական Տիգրան Հոնենցի պատվերով և ավարտին է հասցվել 1215թ., երբ տիրապետող Վրաց թագավորությունն Անին հանձնել է Զաքարյան իշխաններին որպես ընծա: Ձմռանը եկեղեցին միայնակ նայում է հայկական անվերջ ձյունածած «տափաստանին»:

Տիգրան Հոնենց եկեղեցին Անիի առավել պահպանված կառույցներից է՝ զարդարված Քրիստոսի և Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի կյանքի տեսարանները պատկերող որմնանկարներով:

Սելջուկյան կայսրությունը 1000-ականներին կառավարում էր այսօրվա հարավ-արևելյան Թուրքիայի և Հայաստանի մեծ մասը: Այնուամենայնիվ, սելջուկները 1072թ. Անիի կառավարությունը հանձնեցին Քրդական ծագում ունեցող Շադդադյան տոհմին: Նրանք իրենց հերթին իրենց հետքը թողեցին Անի քաղաքում՝ ժայռի ծայրին կառուցելով Մանուչեի մզկիթը:

Մանուչեի մզկիթի կառուցման նախնական նպատատակը դեռևս վիճելի է Թուքիայի և Հայաստանի համար: Ոմանք պնդում են, որ այն ծառայել է որպես պալատ Բագրատունյաց իշխանների համար և հետո միայն վերափոխվել է մզկիթի:

Ոմանց կարծիքով էլ այն ի սկզբանե կառուցվել է որպես մզկիթ և եղել է Անատոլիայում առաջին թուրքական մզկիթը: 1906-1918թթ. մզկիթը ծառայել է որպես թանգարան, որտեղ ցուցադրվել են ռուս հնէաբան Նիկոլաս Մարի պեղումների արդյունքում հայտնաբերված նմուշները: Անկախ կառուցման նպատակից՝ մզկիթի չորս լուսամուտներից բացվում է հիանալի տեսարան դեպի գետն ու կիրճի մյուս կողմը:

Անիի պարիսպներն այժմ թվում է, թե ուր որ է կքանդվեն, սակայն 10-րդ դարում նրանք արտակարգ պաշտպանություն էին ապահովում: Բագրատյան իշխաններն այն կառուցել էին, որպեսզի ամրապնդեին իրենց նոր մայրաքաղաքը: Դարերի ընթացքում այդ պարիսպներն են, որ պաշտպանել են քաղաքի բնակիչներին պաշարումներից: Պարիսպներն ականատես են եղել տարբեր արյունալի ընդհարումների Բագրատունիների և բյուզանդացիների, ինչպես նաև բյուզանդացիների և սելջուկների միջև:

Չնայած Անին շատ պատերազմներ և կործանումներ է տեսել, սակայն քաղաքի ավերակները նաև ներկայացնում են պատմության այն ժամանակահատվածները, երբ Անին մշակույթների, կրոնների և գեղարվեստական մոտիվների փոխազդեցության կենտրոն էր»: