Երերույք հնագիտական հուշարձանը՝ Եվրոպա Նոստրայի «7 առավել վտանգված» հուշարձանների ցանկում
Եվրոպա Նոստրայի «7 առավել վտանգված» հուշարձանների ցանկում ընդգրկվել է Երերույք հնագիտական հուշարձանը և Անիպեմզա գյուղը (Հայաստան): ՀՀ մշակույթի նախարարության հաղորդմամբ, այս մասին նախօրեին Վենետիկում` Ատանեո Վենետոյում կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտարարել է Եվրոպա Նոստրա կազմակերպությունը և «Եվրոպական ներդրումային բանկ ինստիտուտը» (EIBI):
Հայաստանը «Եվրոպա Նոստրա» կազմակերպությանն անդամակցում է 2012 թվականից: «Եվրոպա Նոստրան» մշակութային ժառանգության կազմակերպությունների եվրոպական դաշնություն է, որը հիմնադրվել է 1963 թվականին և ներկայում ունի 42 անդամ-երկիր: Կազմակերպության հիմնական նպատակն է քաղաքացիական հասարակության միջոցով պահպանել և խթանել Եվրոպայի մշակութային և բնական ժառանգությունը: Այն իր գործունեությունը ծավալում է «7 առավել վտանգվածներ» ծրագրի և 5 մրցանակների միջոցով («Պահպանություն», «Հետազոտություն և թվայնացում», «Անհատների կամ կազմակերպությունների նվիրված աշխատանք», «Կրթություն, վերապատրաստում և հանրահռչակում», «Հանրության ընտրություն» անվանակարգեր):
«7 առավել վտանգվածների» ծրագիրը մեկնարկել է 2013 թվականին «Եվրոպա Նոստրայի» կողմից՝ «Եվրոպական ներդրումային բանկ ինստիտուտի» և Եվրոպական խորհրդի զարգացման բանկի հետ համատեղ և կոչված է համակարգելու հուշարձանների պահպանումն ու դրանց հետագա օգտագործումը՝ բացահայտելով ժառանգության պահպանության հնարավոր ֆինանսական աղբյուրների տարբերակներ: Ծրագրին, որպես Եվրոպա Նոստրայի «Ժառանգության ինտեգրում» ցանցային նախագծի մի մասի, աջակցում է Եվրոպական միության «Ստեղծագործ Եվրոպա» ծրագիրը:
«7 առավել վտանգված» հուշարձանների ցանկն ընտրվում է Եվրոպա Նոստրայի խորհրդի կողմից` 14 առավել վտանգված հուշարձանների ցանկից, որն իր հերթին ձևավորվում և ընտրվում է պատմաբանների, հնագետների, ճարտարապետների, նախագծողների և ֆինանսական վերլուծաբանների կողմից:
«Եվրոպա Նոստրայի» մրցանակաբաշխությանը մինչ օրս Հայաստանից ներկայացվել են ՀՀ Արագածոտնի մարզի Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու հայտը (2013 թվականին ընդգրկվել է 14 վտանգված հուշարձանների ցանկում), ՀՀ Լոռու մարզի Բարձրաքաշ Սբ Գրիգոր վանքի հայտը (2014 և 2016 թվականներին ընդգրկվել է 14 վտանգված հուշարձանների ցանկում), Երերույք հնագիտական հուշարձանը և Անիպեմզա գյուղը հայտը (2016 թվականին ընդգրկվել է «7 առավել վտանգվածների» ցանկում): Հիշյալ ցանկի մեջ 2013 թ. ընդգրկվել էր նաև Թուրքիայի Մարդինի (Դիարբեքիրի վիլայեթ, այժմ` Մարդինի վիլայեթի վարչական կենտրոնը), Սբ Գևորգ հայկական եկեղեցին (5-րդ դար), որը մրցանակաբաշխության էր ներկայացվել Հայկական կաթոլիկ եկեղեցական համայնքի հիմնադրամի աջակցությամբ:
2013 թ. «Ժառանգության բնագավառում օրինակելի ներդրում ունենալու համար» «Եվրոպա Նոստրայի» պատվոգրով պարգևատրվել է «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը (ՀՃՈւԿ-RAA):
2015 թվականին «Կրթություն, վերապատրաստում և հանրահռչակում» անվանակարգում «Եվրոպա Նոստրայի» մրցանակին է արժանացել ՀՀ մշակույթի և Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարությունների համագործակցությամբ իրականացված «Մշակութային ժառանգության պահպանումը Հայաստանում» ծրագիրը: 2015 թ. հոկտեմբերի 24-ին, Հայաստանի ազգային պատկերասրահի որմնանկարների դահլիճում կայացավ վերոնշյալ մրցանակների հանձնման արարողությունը: Արարողությանը ներկա են եղել ՀՀ վարչապետ Հ. Աբրահամյանը, ՀՀ մշակույթի նախարար Հ. Պողոսյանը, «Եվրոպա Նոստրա» մշակութային ժառանգության կազմակերպությունների եվրոպական դաշնության փոխնախագահ Իրինա Սուբոտիչը, իսկ «Պահպանություն» անվանակարգում գլխավոր մրցանակի է արժանացել Դիարբեքիրի Սբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին:
2015 թվականին «Հանրության ընտրություն» անվանակարգում 2-րդ և 3-րդ պատվավոր տեղերը, համապատասխանաբար, կիսեցին Դիարբեքիրի Սբ Կիրակոս և Նիկոզիայի հայկական եկեղեցիները:
Երերույքի տաճարը գտնվում է Շիրակի մարզի Անիպեմզա գյուղի արևելյան եզրին, Երերույքի արհեստական ջրամբարի (IV-V դդ.) պատնեշի հյուսիսարևմտյան կողմում, ոչ մեծ բարձունքի վրա: Երերույքը (Երերուաց) պատմական Շիրակ գավառի գյուղերից է, որի անունով էլ հայտնի է տաճարը: X դ. արձանագրության համաձայն (վերծանումը` Ն. Մառի) կոչվել է Ս. Կարապետի վկայարան: Ուշ միջնադարում դարձել է վանք-եկեղեցի` Ս. Երրորդություն անունով: Հուշարձանը ոչ միայն հայկական դասական ճարտարապետության, այլև քրիստոնեական վաղ շրջանի կառուցողական արվեստի նվաճումներից է: Տաճարը V-VI դդ. եռանավ բազիլիկ է` արտաքին կամարակապ սրահներով, եզերված բազմաստիճան գետնախարիսխով: Կառուցված է Անիի բաց նարնջագույն տուֆից: Հիմնադրվել է ավելի վաղ, որպես հեթանոսական մեհյան: Ըստ ճարտարապետ Թ. Թորամանյանի նկարագրության, ակնհայտ են տարբեր ժամանակների վերակառուցումները: Նախնական կառույցին տարբեր ժամանակներում հավելել են արևմտյան կողմի նախասրահը, կողային սենյակները, հարավային և հյուսիսային ճակատներին կից արտաքին սրահները և այժմյան բազմաստիճան գետնախարիսխը: Այս ամենը արված է մեծ վարպետությամբ, գեղարվեստական ճաշակով` ստեղծելով ժամանակի ճարտարապետական ոգուն համապատասխան նոր` առավել բարդ ու ամբողջական կառույց: Ճարտարապետական հարդարանքը զուսպ ու նրբագեղ է: Քանդակները կատարված են ոչ մեծ խորությամբ: Գեղարվեստորեն են մշակված արևմտյան` մեկ և հարավային զույգ շքամուտքերը, միակտուր բարավորները, լուսամուտները, բեկվածքավոր և ատամնաշար քիվերը, խոյակները, որմնամույթերի խարիսխները: Ճարտարապետական որոշ մանրամասեր, ինչպես և շքամուտքերի հորինվածքը ելակետային են դարձել հետագա դարերի հայ ճարտարապետության համար: Պահպանվել են որմնանկարչության հետքեր: hushardzan.am կայքի համաձայն, ըստ XX դ. սկզբին արված լուսանկարների` պահպանվել էին տաճարի հարավարևմտյան ավանդատան արևմտյան և հյուսիսային պատերը: Սակայն դրանցից մեզ են հասել միայն ավերակները, հյուսիսարևմտյան ավանդատան հյուսիսային պատը, շաղախից անջատված հարավարևելյան երեսապատը:
Վերանորոգվել է Հուշարձանների պահպանության կոմիտեի կողմից դեռևս 1928-29 թթ., ամրացվել են հարավային երեսապատի պակասող մասերը, արևելյան պատի բացվածքը և պատերի որոշ հատվածներ: 1948 թ. ձեռնարկվել է ոչ մեծ ծավալի ամրացման-կոնսերվացման աշխատանքներ: 1958 թ. վերանորոգվել են հարավային և արևելյան հիմնաստիճանները: 1964-65 թթ. վերսկսված վերանորոգման աշխատանքները մնացել են թերի: