Ձեր վստահելի աղբյուրը

Էրեբունի համայնքում տեղակայված ՊՊԾ գնդի վրա հարձակումը և դուրս ընթացող զարգացումների վերաբերյալ քաղաքագետ  Արմեն Մինասյանը զրուցել է իրավաբան Արա Ղազարյանի հետ:

Արմեն Մինասյան.- Պարոն Ղազարյան, եթե բնորոշենք, ապա ի՞նչ իրավական գնահատական կարելի է տալ տեղի ունեցածին:

Արա Ղազարյան.- Արդեն տարբեր մասնագետների կողմից նշվել է, որ միջազգային իրավունքում բացակայում է  համապարփակ կոնվենցիա տեռորիզմի  մասին, բայց կան 15 կոնվենցիաներ, որոնք ահաբեկչության առանձին դրսևորումներ  են կարգավորում, օրինակ` օդանավի զավթում, դիվանագիտական կարգավիճակ ունեցող անձանց կյանքի կամ առողջության դեմ ոտնձգություն, պատանդ վերցնել,  և այլն: Հայաստանը այդ կոնվենցիաների մի մասը վավերացրել է:

ՄԱԿ-ը վաղուց պատրաստել է միջազգային ահաբեկչության համապարփակ կոնվենցիայի նախագիծ: Բանակցությունները հիմնականում 2002թ-ից ընթացքի մեջ են, բայց անընդհատ ձախողվում են: Այն առաջարկում է սահմանում, թե ինչ է նշանակում ահաբեկչություն: Բացի դրանից, պետք է տեսնել նաև, թե միջազգային սովորութային նորմերը ինչպես են սահմանում ահաբեկչության եզրը, ինչպես նաև, թե պետությունները իրենց ազգային օրենսդրությամբ, ինչպես նաև իրենց գործելակերպով (վարքագծով) ահաբեկչության ինչ հատկանիշներ են ընդունում, որից նույնպես ձևավորմում է միջազգային սովորույթային նորմեր:

Այս բոլոր աղբյուրները ի մի բերելով ահաբեկչության հանցակազմը ունի հետևյալ հատկանիշները. Նախ, պետք է լինի գործողություն, որն ինքնին հանցագործություն է` առևանգում, սպանություն, շենքեր, շինությունների զավթում, պատանդ վերցնելը, և այլն: Այդ էլեմենտը կա: Երկրորդը` գործողությունը պետք է ուղղված լինի քաղաքացիական անձանց դեմ, բնակչության, կամ պետական մարմինների, պաշտոնական անձանց, պետական գույքի կամ մասնավոր գույքի դեմ: Սա սահմանված է է ՄԱԿ-ի վերը նշված կոնվենցիայի նախագծով: Այս երկրորդ հատկանիշի երկրորդ տարրը մեր օրենքում բացակայում է: Մեզ մոտ 217 հոդվածն (Panorama.am – ՀՀ Քրեական օրենսգրքի) սահմանում է, որ գործողությունը պետք է ուղղված լինի քաղաքացիական անձի դեմ: Այնտեղ մի դրույթ էլ կա, որ վերաբերում է զինված ընդհարման ժամանակ ռազմական գործողություններին, սակայն մեր դեպքը զինված ընդհարում չէ, որը հակառակ դեպքում խնդիրը կտեղափոխեր հումանիտար իրավունքի դաշտ...

Արմեն Մինասյան.- Այսինքն կարո՞ղ ենք ասել, որ մեր ազգային օրենսդրությամբ տեղի ունեցողը ահաբեկչություն չէ...

Արա Ղազարյան.- Երրորդ տարրը դա գործողության նպատակն է է: Քրեական օրենսգրքի 217-րդ հոդվածը նշում է` բնակչությանը ահաբեկելը, կամ էլ` պետական մարմնին, պաշտոնատար անձին ստիպելու կատարել որոշակի գործողություններ կամ ձեռնպահ մնալ որոշակի գործողություններ կատարումից: Այս հատկանիշն էլ առկա է Միակ էլեմենտը, որ բացակայում է, այն է, որ տվյալ դեպքում գործողությունները ուղղված չեն քաղաքացիական անձանց դեմ, այլ ուղղված են պաշտոնատար անձանց, ոստիկանության դեմ, մինչդեռ  ՄԱԿ-ի առաջարկված կոնվենցիայի նախագիծը սահմանում է, որ  գործողությունը կարող է ուղղված լինել  ցանկացած անձի դեմ: Բայց այս իրավունքը դեռ զարգանում է, և կոնցենսուս այն հարցի շուրջ, թե արդյոք գործողությունը պետք է ուղղված լինի միայն բնակչության, թե նաև պետական մարմինների, պաշտոնատար անձանց դեմ, դեռ չի ձևավորվել միջազգային իրավունքում: Մինչդեռ պրակտիկան ցույց է տալիս, որ պետությունները իրենց գործողություններով ավելի ու ավելի են հակված ընդունել, որ գործողությունը կարող է համարվել ահաբեկչություն նաև այն դեպքում, երբ ուղղված է պետական մարմինների, պաշտոնատար անձանց և հանրային գործառույթ իրականացնող այլ անձանց դեմ։ Արդյունքում, աստիճանաբար ձևավորվում է միջազգային սովորույթ, որում առավել մեծ ուշադրություն է տրվում այն հատկանիշին, թե ինչ նպատակով է իրականացվում անօրինական գործողությունը, այլ ոչ թե, թե որ խմբի նկատմամբ է իրականացվում անօրինական գործողությունը։ Եթե նպատակն է ահաբեկելը, ստիպելը կատարել որոշակի գործողություն, դա արդեն բարձրացնում է ահաբեկչության մասին հարց։  

Արմեն Մինասյան.- Իսկ եթե տվյալ իրավիճակում պատանդը պատանդի կարգավիճակում է և նրա պաշտոնական լիազորությունները փաստացի դադարում են:

Արա Ղազարյան.- Վերը նշված մեկնաբանության ներքո դա արդեն էական չէ, իսկ եթե ավելի ընդհանրացնենք թեման, ապա էական էլ չէ, թե ՊՊԾ գնդի վրա հարձակումը ահաբեկչություն է, թե ոչ: Էականն այն է, որ այդ ակտը իր բոլոր հատկանիշներով ուղղված է հասարակական անվտանգության դեմ։ Այսինքն սա ինքնին ողջ հասարակության անվտանգության հարց է բարձրացնում: Հիմա իմ համոզմամբ` եթե մենք հիմնվենք  միջազգային զարգացող իրավունքի նորմերի վրա,  ապա այս դեպքն  ահաբեկչություն է: Բայց ՀՀ քրեական օրենսգրքում  217- րդ հոդվածը որպես օբյեկտիվ հատկանիշ սահմանում է գործողության՝ քաղաքացիական անձի դեմ ուղղված լինելը։ Հետևաբար, այդ հոդվածը ամենայն հավանականությամբ կիրառելի չէ։

Արմեն Մինասյան.- Դուք խոսեցիք հասարակական անվտանգության մասին: Այս իրավիճակում ի՞նչ է նախատեսում Հայաստանի օրենսդրությունը՝ կապված հիմնական իրավունքների իրացման հետ: Խոսքն առաջին հերթին խոսքի ազատության իրավունքի մասին է, որովհետև որոշակի բանավեճ կա խմբի անդամների կոչերը լրատվամիջոցներով տարածելու կամ չտարածելոըւ հետ: Սա էթիկայի խնդիր է, թե որոշակի իրավական կարգավորում կա:

Արա Ղազարյան.- Նախ և առաջ մենք ունենք ուղեցույց` սահմանադրական նորմ` 42 հոդվածը, որը թույլ է տալիս խոսքի ազատության սահմանափակում` պետական անվտանգությունից ելնելով կամ հանցագործությունները կանխելու համար: Դա սահմանադրական նորմ է, ապա դրանից բխում են տարբեր կարգավորումներ:

Ոստիկանական գործողությունների ընթացքում խոսքի ազատությունը կարելի է սահմանափակել, տվյալ դեպքում` հեռախոսային խոսակցությունները սահմանափակելը, արտաքին աշխարհի հետ կապը սահմանափակելը, կապի, հաղորդակցության միջոցների նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելը՝ օպերատիվ հետախուզական միջոցառումներ իրականացնելը, և այլն: Նույնը վերաբերում է նաև հետաքննության փուլում կամ հանցադեպի մասով հարուցված քրեական գործի պայմաննեուրում ազատ խոսքի իրավունքի միջամտությանը։ Սակայն այս դեպքում արտահայտվելու ազատության սահմանափակումը կատարվում է թիրախավորված։

Եթե խոսքը տոտալ վերահսկողության մասին է, օրինակ` ինտերնետ կոնտենտը հանելը, արգելափակելը (այլ ոչ թե թիրախավորված), օրինակ` քաղաքի կամ համայնքի մասշտաբով,  դա արդեն կարելի է անել, եթե արտակարգ դրություն է հայտարարվում: Արտակարգ դրության ռեժիմի մասին օրենքի 7-րդ հոդվածը թույլ է տալիս ազատ խոսքը սահմանափակել և մենք ունենք նախադեպ, դա մարտի 1-ի դեպքն էր, երբ 20 օրով միայն Երևանում արգելափակվեցին որոշ ինտերնետային կայքեր և որոշ լրատվամիջոցների գործունեությունը:

Երրորդն տարբերակը քաղաքացիա-իրավական հարաբերությունների դաշտում էն: Մենք ունենք հասարակական կազմակերպություն, որը կոչվում է «Internet society»՝ «Ինտերնետ հասարակություն» ՀԿ, որը իրականացնում է .am դոմեյնի կառավարումը, այսինքն  վերահսկում է այդ դոմենների բարեխիճ օգտագործելը, այսինքն համարվում է ռեգիստրար: Յուրաքանչյուր լրատվամիջոց, երբ .am տիրույթում դոմեյն է ձեռք բերում, կնքում է քաղաքացիա-իրավական պայմանագիր ռեգիստրարի հետ, և ըստ պայմանագրի ռեգիստրարն իրավունք ունի արգելափակել դոմեյնը, եթե լրատվամիջոցը տարածում է անօրինական կոնտենտ ինչպես օրինակ ատելության խոսք, ուժի կիրառման քարոզչություն, միջազգային ահաբեկչության խթանում, և այլն։ Արդյունքում, արգելափակվում է լրատվական նյութը։

Չորրորդ,  հարուցված քրեական գործի պայմաններում, երբ իրականացվում է քրեական հետապնդում.  այս դեպքում հստակ մեխանիզմները բացակայում են: Որպես կանոն մենք տեսնում ենք երբեմն, թե ինչպես է  արգելափակվում է որևէ ինտերնետ կոնտենտ: Դա ո՞նց է իրականացվում. երբ քննչական մարմինը որոշում է իրականացնել կրիչի փորձաքննություն, կատարվում է կրիչի կամ սերվերի առգրավում, որի արդյունքում մեխանիկորեն արգելափակվում է նաև դոմեյնը և, արդյունքում, լրատվական նյութը: Բացի այդ,  էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին օրենքի համաձայն՝ օպերատորները պարտավոր են ապահովել իրավապահ եւ ազգային անվտանգության աշխատակիցների մուտքը հաղորդակցության սարքավորումներին, ենթակառուցվածքներին, միացնող-անջատող, ուղղորդող եւ նմանատիպ այլ սարքերին, ներառյալ` գաղտնալսումների իրականացման համար անհրաժեշտ սարքերին:

Արմեն Մինասյան..- Նման իրավիճակներում հարցն ինչպե՞ս է կարգավորվում այլ երկրներում, որքանո՞վ լրատվամիջոցները կամ այլ սուբյեկտներ կարող են տարածել զինյալ խմբի կոչերն ու ուղերձները, դա նորմա՞լ պրակտիկա է:

Արա Ղազարյան.-Ոչ, դա նորմալ չի կարող լինել. նախ եթե դա բռնության քարոզ է, այդ դեպքում ավելի շատ հարցը ինքնակարգավորման դաշտում է: Լրատվամիջոցներն ունեն իրենց էթիկայի նորմերը և իրենք կամովին ուղղակի հրաժարվում են այդ կոչերը տարածելուց: Մյուս կողմից, եթե կա նման կոչերն արգելափակելու անհրաժեշտություն կամ պետք է արտակարգ դրության ռեժիմ հայտարարվի և ոչ թե տոտալ, այլ թիրախային միջոցներ կիրառեն, ինչպես մարտի 1-ի ժամանակ՝ միայն Երևանում և 20 օրով, դրանք համաչափության սկզբունքի դրսևորումներ են, կամ էլ հարուցված քրեական գործի շրջանակներում թիրախավորված կոնկրետ անձնանց նկատմամբ, բայց հիմա դեռ այդ ժամանակը չի եկել, հիմա ոստիկանական գործողություններ են կատարվում: Ոստիկանական գործողության նպատակը որն է՝ ոչ թե քննություն իրակաանցնելը, այլ կանխելը հանցագործությունը: Այս կոնտեքստում սահմանադրական նորմը արդեն հնարավորություն է տալիս սահմանափակելու կամ արգելափակելու տեղեկատվության, հաղորդակցության որոշակի հոսքը, որը կարող է նպաստել հանցագործությանը, օրինակ, հեռախոսային խոսակցությունների վերահսկումը,  բայց դիմել  լրատվամիջոցին և պահանջել դադարեցնել տեղեկատվության հոսքը, նման մեխանիզմը բացակայում է և դա հնարավոր է անել միայն արտակարգ դրության ռեժիմի պայմաններում:

Արմեն Մինասյան.- Պատասխանատվության հարցն օրենսդրությունն ինչպե՞ս է կարգավորում: Աստված մի արասցե, իրավիճակն հանգուցալուծվում է արյունահեղությամբ, և պարզվում է, որ ազդեցություն է ունեցել նաև բռնության կոչերի հանրայնացումն ու տարածումը: Լրատվամիջոցը կոչը փոխանցում է այդ կոչերը, ունենում ենք արյունահեղություն, հետագայում գործը քննում ենք, տվյալ կոչը փոխանցող լրատվամիջոցը պատասխանատվություն կրո՞ւմ է, թե՞ ոչ:

Արա Ղազարյան.-Այստեղ փաստորեն մենք մեխանիզմ չունենք, կա բաց: Հարցն այն է, որ քրեական հետապնդում դեռ չի սկսվել:

Արմեն Մինասյան.-Այսինքն մենք ունենք մի իրավիճակ, եթե ենթադրենք պետությունը, քննչական մարմիններն արմատական տրամադրվածություն ունենան, կարո՞ղ են գնալ որոշակի ճնշումների:

Արա Ղազարյան.- Եթե դրա անհրաժեշտությունը կա, դա կարող է արվել արտակարգ դրության ռեժիմ սահմանելով, եթե Ձեր ասածն արդեն վերաբերում է տոտալ վերահսկողությանը:

Արմեն Մինասյան.-Օրինակ Նիսի իրադարձությունները երբ տեղի ունեցան, կային զանգվածաբար արված նկարահանումներ, սակայն արևմտյան լրատվամիջոց որևէ տեսանյութերը չտեղադրեց:

Արա Ղազարյան.- Դա գալիս է ինքնակարգավորումից: Նույնը 9/11-ի ժամանակ՝ ԱՄՆ-ում երեք հազար մարդ զոհվեց, սակայն աշխարհում մինչև հիմա ոչ մեկը չի տեսել մարդու մարմնի մասերը պատկերող լուսանկարներ: Սա հիմնականում ինքնակարգավորման դաշտում է, քանի որ պետության կողմից չհարուցված քրեական գործի պայմաններում լրատվամիջոցներին վերահսկելն արդեն բռնապետության հետ կապված խնդիրներ է առաջացնում, մանավանդ, երբ լրատվամիջոցն ասում է, որ ընդամենը հարթակ է տրամադրում այլոց խոսքի համար: Այստեղ դրված է ազատ խոսքը, այն էլ ոչ թե ֆիզիկական անձի կողմից, այլ լրատվամիջոցների, որոնք ի սկզբանե հանրային գործառույթ են իրականացնում:

Մի օրինակ բերեմ՝ մամուլի ակումբն ունի լրատվամիջոցների և լրագրողների էթիկական սկզբունքների կանոնակարգ...

Արմեն Մինասյան.- ...Որին մասնակցում են սահմանափակ թվով լրատվամիջոցներ...

Արա Ղազարյան.- Այո՝ սահմանափակ... Կոչվում է Հայաստանի լրատվամիջոցների և լրագրողների էթիկական կանոնագիրք http://ypc.am/wp-content/uploads/2014/06/Code-of-Ethics_arm.pdf , 5.4-րդ կետն ասում է, որ անհրաժեշտ է զգույշ լինել ահաբեկչական գործողությունների վերաբերյալ տեղեկություններ տարածելուց, բացառել ահաբեկչությունների նկատմամբ համակրանք առաջացնող սյուժեները և հաղորդագրությունները և նրբանկատ լինել իրադարձությունների ականատեսների, խուսափել պատանդների և հնարավոր զոհերի հարազատների և ընկերենրի բացահայտումից: Սա էթիկայի դաշտում է, սա ինքնակարգավորում է: Հիմա օրենսդրական նորմ, եթե սա սահմանես, ինքը չի աշխատի ուղղակի, որովհետև դա նշանակում է պետական մարմինները սկսում են համատարած վերահսկողություն, դա հարցը տեղափոխում է արդեն հանարային իրավասության դաշտ:

Արմեն Մինասյան.- Այսինքն կարելի՞ է ասել, որ մենք ունենք գործիք՝ դա արտակարգ դրության ռեժիմն է, և իսկապես հասարակական անվտանգությանը սպառնաիլքի առկայության, ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում պետությունը կարող է այն կիրառել:

Արա Ղազարյան.-Ձեր ասած կոնտեքստում դա է, բայց եթե մենք ձեր ասած կոնտեքստից դուրս գանք և մտնենք կոնկրետ հակաահաբեկչական գործողության դաշտ կամ ոստիկանական գործողությունների դաշտ, այստեղ այլ գործիքներ կան. օրինակ՝ օպերատիվ հետախուզական գործունեությունը, որի մասին հիմքերը հստակորեն նշված են Օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին օրենքում։

Երկրորդ, եթե խոսքը վերաբերում է ինտերնետ կոնտենտի արգելափակմանը դա ամբողջությամբ կարգավորված չէ, եթե չկա քրեական գործ, որովհետև տեսեք՝ պրակտիկայում ո՞նց է լինում, ազգային անվտանգությունն ուղղակի կարող է հեռախոսով զանգել ռեգիստրարներին և պահանջել արգելափակել, հանել կամ ֆիլտրել որոշակի տեղեկատվական հոսք: Սնոուդենից հետո մեն կարող ենք այլևս ոչնչի վրա չզարմանալ և մարտի 1-ին մոտավորապես հենց այդպես էլ տեղի ունեցավ։ Տեղի ունեցավ ինֆորմացիայի արտահոսք, երբ ռեգիստրարի պատսխանատու աշխատակիցը ուղղակիորեն համացանցում հայտարարեց, որր ստիպված է արգելափակել որոշ դոմեյներ, քանի որ դա պահանջում է ԱԱԾ-ն: Դա անօրինական էր։ Մինչդեռ արտակարգ դրության ռեժիմի պայմաններում ստեղծվում է կարգավորող մարմին, որը կարող է միջոցներ ձեռնարկել տեղեկատվության հոսքի սահմանափակման ուղղությամբ՝ օրենքով սահմանված կարգով։  Արտակարգ դրության ռեժիմից դուրս չափազանց դժվար է և գրեթե անհնար ներկայիս ինտերնետի պայմաններում արգելափակել, հանել կամ ֆիլտրել ինֆորմացիայի հոսքը։

Արմեն Մինասյան.-Իմիջայլոց տեղյա՞կ եք՝ գործ հարուցվե՞լ է, ի՞նչ հոդվածով

Արա Ղազարյան.-Տեղյակ չեմ, բայց պետք է որ հարուցած լինի դեպքի մասով։:

Արմեն Մինասյան.-Անդրիաս Ղուկասյանն օրերս հայտարարեց, որ  օրենսդրությունը նախատեսում է, որ եթե իրենք հանձնվեն, կազատվեն քրեական պատասխանատվությունից: Արդյո՞ք դա այդպես է:

Արա Ղազարյան.-Ոչ: իհարկե ոչ: Նախ քրեական օրենսգրքում չկա նման հիմք, որովհետև հանցագործությունը տեղի է ունեցել և սոցիալական արդարությունը պահանջում է, որպեսզի քրեական հետապնդում իրականացվի, մեղավորները հայտնաբերվեն, պատժվեն և համարժեք պատիժ ստանան: Այնտեղ անձ է զոհվել, այդ դեպքում նրա հարազատներին, տուժողներին ի՞նչ պատասխան պետք է տրվի: Փոքր ինչ մեղմ ասեմ՝ դա անհիմն է: Չափազանց անհիմն է: Քաղաքական դաշտում գուցե ինչ-ինչ պայմանավորվածություններ ձեռք բերվեն, ասենք զիջումներ, բայց իրավաբանությունը մնում է իրավաբանություն և նույնիսկ եթե հետո այդ մարդկանց ինչ-որ ներում շնորհվի և այլն, դա էլ պետք է օրենքով սահմանված կարգով լինի։ Պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն մեղավորները: Ես անուններ չեմ ասում: Անմեղության կանխավարկած չխախտեմ, բայց դեպքը առերևույթ տեղի է ունեցել և դա ուղեկցվել է մահ պատճառելով, առողջությանը ծանր վնաս պատճառելով, շենք ու շինություն զավթելով և պատանդ վերցնելով:

Արմեն Մինասյան.-Արդեն 4-րդ օրն է տևում: Դուք բազմաթիվ գործերով հանդես եք եկել դատապաշտպան: Ծանոթ եք և՛ օրենսդրությանը և՛ իրավակիռարական պրակտիկային: Սա աննախադեպ իրողություն է մեր, մեր պատմության մեջ, եթե չհաշվենք հոկտեմբերի 27-ի մեկ այլ նախադեպը...

Արա Ղազարյան.-Եթե փաստերի ուժով նայենք՝ աննախադեպ է, եթե իրավունքի մասով հարցին նայենք՝ նախադեպը հոկտեմբերի 27-ն է:,

Արմեն Մինասյան.-Պարզապես ամփոփելու համար՝ այսօր մեր երկրում օրենսդրությունը, իրավակարգավորումները, եղած գործիքաքակազմը արդյոք բավարա՞ր են թե իրավիճակից դուրս գալու, թե օբյեկտիվ քննություն իրականացնելու համար:

Արա Ղազարյան.-Ես կարծում եմ, որ միանշանակ բավարար է, ինչ վերաբերում է ահաբեկչության այս  եզրի մեջ անորոշությանը, ապա դա ոչ միայն ՀՀ խնդիրն է, այլ  գլոբալ երևույթ է: Ես արդեն ներկայացրել եմ, որ կան ահաբեկչության վերաբերյալ 15 կոնվենցիաներ, դրանք ահաբեկչության առանձին դրսեվորման եղանակներ են կարգավորում, բայց համապարփակ կոնվեկցիա ահաբեկչության մասին, այդ թվում նաև ահաբեկչության սահմանման մասին չկա: Բայց ՄԱԿ-ը առաջարկել է նախագիծ, որը պետությունները չեն ստորագրում քաղաքական պատճառներով, այնտեղ մի քանի խնդիրներ կան, բայց եթե մենք կրկին տեսնենք, թե ինչ ուղղությամբ է միջազգային իրավունքը զարգանում, ապա ավելի շատ դա 4 հատկանիշներն են, որոնք ես ասացի, գրեթե բոլոր պետություններն այդ հատկանիշներն ընդունում են:

Այսինքն՝ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից մենք ունենք գործիքակազմ, որպեսզի կրկին մեղավորները հայտնաբերվեն, պատժվեն և համարժեք պատիժ նշանակվի:

Իսկ Ձեր ասած մտահոգությունը, լրատվամիջոցների արտահայտման իրավունքի սահմանափակելը, դա չափազանց բարդ խնդիր է և ես տեսնում եմ միայն արտակարգ ռեժիմի պայմաններում, եթե խոսքը վերաբերվում է ինչ-որ մի տիրույթում տոտալ վերահսկողությանը կամ արգելափակմանը:

Արմեն Մինասյան.- Անկեղծորեն՝ ես ինքս հակված եմ ինքնակարգավորման մեխանիզմներին, բայց ինչպես հասնել դրան, որ ընդգրկի ոչ միայն սահմանափակ թվով սուբյեկտների:

Արա Ղազարյան.-Աշխարհը գնում է ինքնակարգավորման, որովհետև ինտերնետի այսօրվա պայմաններում կարգավորումը ուղղակի հնարավոր չէ և պետությունը չունի էլ այդ ռեսուրսները, եթե ուզում է  և՛ ժողովրդավարական մնալ, և՛ կարողանալ հասնել լայնածավալ կարգավորման։