Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մակրոտնտեսական ցուցանիշները

Դիտարկելով ընթացիկ տարվա 6 ամիսների ընթացքում Ադրբեջանի հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները, որն օրեր առաջ Ադրբեջանի վիճակագրական պետական կոմիտեն, կարող ենք ասել, որ այս երկրի տնտեսության մեջ շարունակվում են մի քանի ամիս տևող բացասական միտումները, մասնավորապես՝ ՀՆԱ-ի ցուցանիշի անկումը, նավթային սեկտորի կրճատումը, ներդրումների կրճատումը, գնաճային ճնշումները, բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կրճատումը, ազգային արժույթի անկայունությունը, արտահանման և ներմուծման ծավալների կրճատումը, արտաքին պետական պարտքի աճը: Այս միտումների շարունակական բնույթը արդեն խոսում է տնտեսությունում առկա դեպրեսիվ վիճակի մասին:

Թեև պաշտոնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները «չափավոր անկումային» են, սակայն, իրականում վիճակը ավելի վատ է քան ներկայացվում է և ադրբեջանցի վիճակագիրները չեն համարձակում իրական իրավիճակը արտացոլել հրապարակվող վիճակագրության մեջ:

Այնուամենայնիվ, ստեղծված իրավիճակը ներկայացնալիս, հիմնվելու ենք  հիմնականում այդ երկրի պաշտոնական վիճակագրական տվյալների վրա:

Ադրբեջանի տնտեսության «խաթարումները» ավելի ակնհայտ դարձան դեռևս 2015 թ.-ից, պայմանավորված նավթի գների անկումով և մանաթի թուլացմամբ: Իսկ այս տարվա հունվարից արդեն անկումային ցուցանիշները կոծկելը հնարավոր չէր: Խնդիրը, ոչ միայն  նավթի գների մեջ է, որքան ալիևյան կլանի ձևավորված  տնտեսական համակարգի մեջ է, որը դեռևս ոտքի վրա է մնում  մեծ ծավալի կուտակված «նավթադոլարների» և ադմինիստրատիվ կոշտ կառավարման շնորհիվ:

Եվ այսպես, ՀՆԱ-ի անկումը հունվար-հունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ, ադրբեջանական մանաթով արտահայտված կազմել է 3,4%: Անկումը հիմնականում պայմանավորված է ինչպես նավթային սեկտորի, այնպես էլ տնտեսության ոչ նավթային սեկտորի անկումով, որն իր հերթին կազմել է 6,1%: Նվազել է նաև 1 շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն 4,5%-ով: Ամերիկյան դոլարով արտահայտված Ադրբեջանի ՀՆԱ-ն և մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն նվազել են մոտավորապես 25-30 %-ով:

Ադրբեջանը շարունակվում է գտնվել գնաճային ճնշման տակ՝ սպառողական գների ինդեքսը կազմել է 110,4%: Սակայն իրականում խոսքը գնում է 20-30%, որոշ ապրանքների դեպքերում նույնիսկ մինչև 40% գնաճի մասին:

Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ 30,4%-ով նվազել են ուղղակի ներդրումները  ֆիքսված  կապիտալում, ներառյալ շինարարության ոլորտում ներդրումները նվազել են՝ 33,6%-ով: Հիշեցնենք, որ երկար ժամանակ, Ադրբեջանում ներդրումների աճը ՀՆԱ-ի աճին նպաստող կարևոր բաղադրիչներից մեկն է եղել, որը ներկայումս նվազման միտումներ է ցույց տալիս: ՀՆԱ-ի աճի, մեկ այլ բաղադրիչ ևս, զուտ արտահանումը նույնպես բացասական ցուցանիշ է գրանցում:

Ադրբեջանի պետական բյուջեի եկամուտները  հունվար-հունիսի դրությամբ նվազել են նախորդ ժամանակահատվածի նկատմամբ՝ 21,4%-ով, իսկ բյուջեի ծախսերը կրճատվել են՝ 20,5%-ով: Բյուջեի եկամուտները նվազել են ինչպես հարկային ոլորտում հավաքագրվող եկամուտների նվազման արդյունքում, որը պայմանավորված է հարյուրավոր ձեռնակությունների փակմամբ, այնպես էլ նավթի եկամուտների նվազման արդյունքում կրճատվող հարկերի նվազման փաստով:

Միաժամանակ, ըստ Ադրբեջանի պետական մաքսային կոմիտեի տվյալների, հունվար-մայիս ամիսների դրությամբ կրճատվել են արտաքին առևտրի ծավալները՝ մոտ 18%-ով, որտեղ  արտահանման  ծավալները՝ 17,7%-ով, իր հերթին ոչ նավթային ապրանքների արտահանումը նվազել է 32,2%-ով, իսկ ներմուծումը կրճատվել է՝ 18,3 %-ով: Արտաքին առևտրի պակասուրդը (դեֆիցիտը)  5 ամիսների կտրվածքով կազմել է՝ 281,4 մլն. դոլար:  Իսկ հունվար-ապրիլին այն կազմում էր 144,3 մլն. դոլար, այսինքն այս տարվա ընթացքում արտաքին առևտրի պակասուրդը անշեղորեն աճում է: Հիշեցնենք, որ երկար տարիներ Ադրբեջանը ունեցել է արտաքին առևտրի պրոֆիցիտ: Իսկ ներմուծման կրճատումը հուշում է նաև բնակչության եկամուտների նվազման մասին:

Արդյունաբերությունը 6 ամսվա կտրվածքով  ունեցել է 0,6%, իսկ գյուղատնտեսությունը՝ 3,1% աճ: Նշենք, որ այս տարվա ընթացքում արդյունաբերությունը կամ ունեցել է շատ չնչին աճ, կամ էլ որոշակի  նվազում: Ինչ վերաբերվում է ծառայությունների և առևտրի ոլորտներին, ապա առաջինը աճել է 1,2%-ով, իսկ երկրորդը 1,9%-ով:

Նավթի արտահանումը

Այս տարվա հունիսին, նավթի արտահանումը նվազել է 7%-ով, ապրիլի համեմատ: Հունվար-հունիսին նավթի վաճառքից եկամուտները, որը կազմել է՝ 2,3 մլրդ. դոլար,  ուղիղ 1,7 անգամ նվազել են նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, որը կազմել էր մոտ 4 մլրդ. դոլար: Արտահանվող նավթից եկամուտները նվազել են ոչ միայն գների անկման, այլ նաև հունվար-հունիս ժամանակահատվածում արտահանվող նավթի ծավալների կրճատման արդյունքում, որտեղ անկումը կազմել է 9%:

Նավթի և գազի արդյունահանումը

Այս տարվա 5 ամիսների ընթացքում Ադրբեջանը արդյունահանել է 17,5 միլիոն տոնա նավթ, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի 17,658 մլն. տոննայի փոխարեն: Նույն ժամանակահատվածում բնական գազի արդյունահանումը մի փոքր աճել է կազմելով 12,466 մլրդ. մետր խոր., որը ավել է 0,9%-ով  նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, սակայն եկամուտների առումով այստեղ նույնպես հետնընթաց կա:

Նշենք, որ Ադրբեջանում 2015թ.-ին նավթի արդյունահանումը կազմել է 41,6 մլն տոննա, որը նվազել է 2014-ի համեմատ՝ 436 հազար տոննայով: Իսկ 2010-2015թ.-երի ընթացքում նավթի արդյունահանման ծավալները կրճատվել են՝ մոտ 9 միլիոն տոննայով (2010 թ.-ին այն կազմել էր 50,7 մլն. տոննա): Նավթի արդյունահանման անկման տեմպերը շուտով ավելի մեծ ծավալներով կլինեն:

Գազի արտահանման ծավալները նույնպես նվազել են 2015 թ.-ին, նախորդ տարվա համեմատ՝ եթե 2015 թ.-ին այն կազմել է 28,9 մլրդ. մետր խորանարդ, ապա 2014 թ.-ին այն կազմել էր՝ 29,6 մլրդ. մետր. խոր.: Սակայն ի տարբերություն նավթի, բնական գազի արդյունահանման ծավալների անկման միտումների մասին խոսել պետք չէ:

Արտաքին պետական պարտք

Ադրբեջանի արտաքին պետական պարտքը ապրիլի դրությամբ կազմել է 7,5 մլրդ դոլար, իսկ արտաքին պետական պարտք /ՀՆԱ հարաբերակցությունը մանաթով արտահայտված կազմել է 21%: Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ արտաքին պետական պարտքի մեծությունը ավելացել է մոտ 70%-ով: Աճի պատճառը՝ դա ազգային արժույթի դեվալվացիայի և նավթադոլարների եկամուտների նվազման արդյունքում արտարժույթի նկատմամբ պահանջարկի զգալի աճն է, որը ստիպում է իշխանություններին արտաքին պարտքի միջոցով բավարարել արտարժույթի պահանջարկը: Թեև արտաքին պարտքը աճում է նավթի ցածր գների ֆոնի վրա, կարող ենք ասել, որ դա իներցիոն բնույթ է կրելու և անկախ նավթի գներից, Ադրբեջանի արտաքին պետական պարտքը աճելու է:

Մանաթի փոխարժեք

Ներկայումս 1 ամերիկյան դոլարի փոխարժեքը ըստ Ադրբեջանի ԿԲ-ի, կազմում է 1,5576 մանաթ: Սակայն սև շուկայում այն վաճառվում է նույնիսկ  2-3 մանաթով: Այս տարվա մարտին այն կազմել է 1,6654, որից հետո մանաթի փոխարժեքը մի փոքր ուժեղացել է մինչև մայիս, հիմա նորից մանաթի թուլացման միտումներ են նկատվում, այսինքն մանաթը նորից գտնվում է ճնշման տակ, որի արդյունքում ԿԲ-ն իր արտարժույթային պահուստային միջոցներով փորձում է զերծ պահել մանաթը խիստ ցնցումներից: Արդեն չորրորդ շաբաթն է, որ նկատվում է մանաթի թուլացում: Եվրոյի նկատմամբ, մանաթը նույնպես թուլանում է և այն տվյալ պահին 1 եվրոն կազմում է 1,71 մանաթ:

Դրան որոշակիորեն նպաստում է նաև արտաքին առևտրի դեֆիցիտի մեծացումը: Հետաքրքիր է, որ եվրոյի և ռուսական ռուբլու նկատմամբ այս տարի մանաթի փոխարժեքը թեև ակտիվ  տատանվում է, սակայն կտրուկ ցնցումներ չի գրանցվել: Կարելի է ասել, որ մանաթը հանդիսանում է Ադրբեջանի տնտեսության ամենաթույլ տեղը, կամ «աքիլեսյան գարշապարը» և դրա նոր հնարավոր դեվալվացիան կարող է կրկին լուրջ ցնցումների պատճառ դառնալ Ադրբեջանի համար: Եթե նախկինում «ուժեղ մանաթը» խորհրդանշում էր Ադրբեջանի տնտեսական կայունությունը, ապա այսօր «թույլ մանաթը», հակառակը, խորհրդանշում է Ադրբեջանի անկայունությունը:

Հիշեցնենք, որ  2015 թ.-ի ընթացքում, ադրբեջանական մանաթը արժեզրկվեց մոտ 2 անգամ: Եթե 1 ամերիկյան դոլարը 2014 թ.-ի դեկտեմբերի վերջին  կազմում էր 0,78 ադրբեջանական մանաթ, ապա մեկ տարի հետո դեկտեմբերին այն կազմել է՝ 1,55 մանաթ:

ԿԲ-ի արտարժույթի պահուստները

Նավթի գների անկումով, շարունակվում են նաև ԿԲ-ի արտարժույթի պահուստները նվազել՝ հունիսի 30-ի դրությամբ դրանք կազմել են՝ 4,2 մլրդ դոլար: Այս տարվա 6 ամիսների ընթացքում այն ընդամենը  նվազել է 732 մլն. դոլարով, այն դեպքում,  երբ 2015 թ.-ին այն նվազել է 8,7 մլրդ. դոլարով: Այս տարի,  պահուստների այսքան քիչ տեմպերով նվազումը բացատրվում է նրանով, որ Ադրբեջանի ԿԲ-ը դեռևս դեկտեմբերին հայտարարել էր ազատ լողացող փոխարժեքի անցման վերաբերյալ: Թեև այլևս հսկայական միջոցներ չեն ծախսվում մանաթը ֆիքսված փոխարժեքով պահպանելու համար, սակայն ԿԲ-ի կողմից միջամտությունները դեռևս ակտիվ են:

Ադրբեջանի նավթային պետական ֆոնդի (Sofaz) ակտիվները ապրիլի 1-ի դրությամբ կազմել է 34,2 մլրդ. դոլար: 2014 թ.-ին այն կազմել է 37,1 մլրդ. դոլար, իսկ 2015թ.-ին՝ 33,6 մլրդ. դոլար:  Ի տարբերություն Կենտրոնական բանկի պահուստների, որոնք 2 տարվա մեջ մոտ 3,5 անգամ կամ 11 մլրդ. դոլարով նվազեցին մանաթի փոխարժեքը պահելու համար, ապա  Sofaz-ի ակտիվների ընդամենը  3 մլրդ. դոլարով նվազելը պայմանվորված էր այն բանով, որ Ադրբեջանի  ղեկավարությունը փորձեց ավելի խնայողաբար գտնվել և պահպանել այդ միջոցները, որի արդյունքում զգալիորեն կրճատվեց Sofaz-ից պետական բյուջե տրանսֆերտները: Իսկ դրա արդյունքում, իր հերթին տուժում է պետական բյուջեն, երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը:

Ի միջիայլոց, Մեծ Բրիտանիայի ԵՄ-ի դուրս գալու հանրաքվեից հետո, ըստ ադրբեջանական մամուլի, Sofaz-ի բրիտանական  ֆունտ ստեռլինգով և եվրոյով ակտիվների արժեզրկումից հետո  Sofaz-ի վնասները կազմել են մոտ 750 մլն դոլար:

Այսպիսով, ամփոփելով նշենք, որ այս տարվա Ադրբեջանի տնտեսության հիմնական միտումներն են՝

-Շարունակվում է ուժեղ ճնշումը իրական սեկտորի վրա, որը տարիներ շարունակ հարմարվել էր ուժեղ ազգային արժույթին: Ադրբեջանը չկարողացավ օգտվել արժեզրկված մանաթի մրցակցային առավելություններից: Արդյունքում փոքր և միջին ձեռնարկությունների քանակը կրճատվում է:

-Շարունակվում է ուժեղ ճնշում ֆինանսա-բանկային սեկտորի վրա, փողի շուկան կրճատվել է: Տնային տնտեսությունների և գործարարների համար մեծացել է պարտքային բեռը մանաթի արժեզրկման արդյունքում, քանի որ դոլարով վարկերի հետվերադարձման խնդիրներ առաջացան, որոնց պատճառով Ադրբեջանի բանկերը խոցելի դարձան: Բանկերը խուսափում են վարկեր տարամադրել: Բանկային համակարգի նկատմամբ  ցածր վստահություն ձևավորվեց: Բանկերը սննկանում են կամ կուլ գնում մեծերի կողմից: Դոլարի նկատմամբ պահանջարկը բարձր է:

-Նվազում են բնակչության եկամուտները և գնողունակությունը: Թեև վիճակագրությունը ներկայացնում է աշխատավարձի և բնակչության եկամուտների աճ, սակայն դրանք ցածր են  գնաճի տեմպերի համեմատ: Բավականին կրճատվել է նաև առևտրի ծավալները, թեև այն դեռևս դրական է ներկայացվում անցած տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ: Ներմուծման ծավալների զգալի կրճատումը և ՀՆԱ-ի մեկ շնչի կրճատումը նույնպես խոսում է բնակչության եկամուտների և գնողունակության անկման մասին:

-Տնտեսական ակտիվության անկման պատճառով, աշխատանքի շուկան նույնպես մեծ վնասներ է կրում, տեղի են ունենում կրճատումներ, գործազուրկների քանակը մեծանում է:

- Ադրբեջանի արտաքին պետական պարտքի սպասարկման բեռը մեծանում է:

- Նավթային եկամուտների նվազման արդյունքում, 2016թ.-ին նավթային սեկտորի տեսակարար կշիռը տնտեսության կառուցվածքում փոքրացել է, իսկ ոչ նավթային սեկտորին մեծացել է:  Սակայն ոչ նավթային սեկտորը նույնպես չի աճում կամ զարգանում: Բացի այդ  տնտեսության դիվերսիֆիկացիա ոչ նավթային սեկտորում ըստ էության չի կատարվել, դա ավելի շուտ քարոզչություն է եղել:

- Կրճատվում են բյուջեի ծախսերը և եկամուտները, թե′ մանաթով, թե′ դոլարով արտահայտված: Իսկ բյուջեի դեֆիցիտը նույնպես աճում է: Հիշեցնենք, որ երկար ժամանակ, Ադրբեջանական բյուջեն նույնպես պրոֆիցիտով է եղել:

-Աճում է սոցիալական դժգոհությունը, որը սկզբից պայմանավորված էր ազգային արժույթի արժեզրկման արդյունքում առաջացող աժոտաժով: Դժգոհությունները պայմանավորված են թանկացումներով, աշխատատեղերի կրճատումներով, ավանդների հետ ստացման և վարկերի մարման գործընթացներով, մանաթի արժեզրկումով, պետական սոցիալական ծրագերի կրճատմամբ և այլն:

Կարելի է եզրահանգության գալ, որ այս երկրում ռեցեսիա է, որը տևական ժամանակ կշարունակվի, իսկ իշխանությունների կողմից իրականացվող քաղաքականությունը ուղղված է իշխող կլանի հարստացմանը: Անշուշտ, նավթի գների անկումը և մանաթի արժեզրկումը, դրանք պարզապես Ադրբեջանի  տնտեսության անկայունության հրահրիչներ են: Կան նաև խորքային հիմնախնդիրներ, որոնք են՝ տնտեսական ինստիտուցիոնալ կառույցների բացակայությունը և թերզարգացվածությունը, կոռուպցիան, «խանական» կառավարման մոդելը և այլն, որոնք այսուհետ քայքայող էֆեկտն են ունենալու տնտեսության համար: Այս ամենին ավելանում է նաև Բաքվի ռազմական արկածախնդրությունը, որն էլ ավելի է խորացնում սոցիալ-տնտեսական հիմնախնդիրները, թեև հաջողությամբ շեղում է ադրբեջանցիներին իրենց հիմնական խնդիրներից:

Սարգիս Մանուկյան, տնտեսագետ