Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Բաքվում հայերի ջարդերը տեղի են ունեցել երեք փուլով, ինչն ադրբեջանական ԽՍՀՄ կոչված տարածքում բնակվող հայության հանդեպ փուլ առ փուլ իրականացվող ցեղասպանական գործողությունների հերթական փուլերից էին»,- Panorama.am-ի հետ զրույցում ասաց «Ընդդեմ իրավական կամայականությունների» ՀԿ նախագահ Լարիսա Ալավերդյանը։

Նա հիշեցրեց, որ 1988 թվականի փետվարի վերջին Սումգայիթի ջարդերը տեղի են ունեցել այն հայտարարությունից հետո, երբ արդեն Միխայիլ Գորբաչովն ընդունել էր հայ մեծագույն մտավորականներ Զորի Բալայանին և Սիլվա Կապուտիկյանին, խոստացել, որ հարցը կլուծվի. «Հենց այն օրը, երբ դիմեցին ժողովրդին՝ թե գնացեք տուն, ամեն ինչ կլուծվի, սկսվեց սումգայիթյան ջարդերը:  Ռուս հայտնի հրապարակախոս Անդրեյ Նույկինը  հստակ ասել է, որ Սումգայիթը եղել է մի գործողություն, որը պետք է ահազանգ լիներ ոչ միայն Սումգայիում ապրող հայերի համար, այլ համայն հայության, որն ապրում էր ադրբեջանական ԽՍՀՄ կոչված տարածքում: Բայց հայերը դա չեն ընկալել, կարծել են, որ ժամանակավոր է, հավատացել են, որ խուլիգանների գործողություններ են, և դուրս չեն եկել մնացած ավելի քան 300 բնակավայրից»:

Լ. Ալավերդյանի ներկայացմամբ, Բաքվի ջարդերի առաջին փուլը և փախստականության ամենամեծ ալիքը տեղի է ունեցել 1988 թվականի աշնանը:

Ընտրված ժամանակաշրջանը, նրա խոսքով, նույնպես քաղաքականության մաս էր կազմում, քանի որ ճիշտ այդ ժամանակ Մոսկվայում տեղի էր ունենում բաց դատ Սումգայիթի մարդասպաններից մեկի գործով, Ադրբեջանից այնտեղ  գնացող քաղաքացիներն արդեն հերոսացնում էին այդ մարդասապաններին:

«1988 թվականի հոկտեմբերի վերջին-նոյեմբերին գրեթե 200 հազարից ավելի հայություն Բաքվից հայտնվել էին Հայաստանում, նաև Սովետական Միության այլ քաղաքներում: Հետագայում Խորհրդային Ադրբեջանի Կենտկոմի քարտուղար Վեզիրովի կոչը լսելով՝ որոշ հայեր վերադարձան Ադրբեջան: Սակայն քանի որ նրանց նպատակը եղել է ամբողջովին հայաթափությունը, տեղի ունեցավ Բաքվի ջարդերի երկրորդ փուլը 1989 թվականի ամռանը, ծայրահեղ դաժան ձևեր է ընդունել օգոստոսին: Սկսվեց փախստականության նոր ալիք, այն մարդիկ էին, ովքեր 1988 թվականին հույս էին ունեցել, որ նման բան չի կրկնվի, պատահականություն էր, ժամանակավոր էր: Մեծ մասը եկան Հայաստան:

1990 թվականի հունվարի 13-20-ը տեղի է ունեցել Բաքվի ջարդերի երրորդ փուլը: Օրը՝ հունվարի 13-ը, կրկին պատահական չէր. հայերը ճոխ նշում էին Քրիստոսի Անվանակոչության տոնն ու հին Նոր տարին, պատրաստում էին սեղաններ:

Դա Բաքվի ջարդերի երրորդ փուլն էր, սակայն, երբ խոսում ենք Սովետական Ադրբեջանի տարածքների վրա բնակվող հայության ջարդերի մասին, խոսքը գնում է  նաև չորրորդ, հինգերորդ փուլերի մասին, որն արդեն պատերազմն էր:

Բոլորս պետք է  հասկանանք, որ Ադրբեջանի կողմից հայության նկատմամբ կատարվածը նպատակային, պլանավորված,  փուլ առ փուլ իրականացվող ցեղասպանական գործողություն էր:  Մինչ այսօր իներցիայի համաձայն կոչում ենք ջարդեր, սպանություններ, այնինչ նույն այն քաղաքականությունն էր, որը Թուրքիան վարում էր 1915 թվականին: Ադրբեջանը նախաձեռնել էր մի գործողություն, ծրագիր, որով պետք է հայության վերջը դներ՝ ավարտեր այն ցեղասպանությունը, որը սկսվել էր Թուրքիայում: 

Սա է կոնցեպտը, որը, չգիտես ինչու, դուրս է մնում, և, կարծես թե, մենք նայում ենք այդ գործողություններին որպես առանձին դրվագներ, այնինչ, կրկնում եմ, դա նպատակային, հետևողական իրականացված քաղաքականություն էր, մեթոդներով, ձևերով, մասշտաբներով, վերջնական նպատակով որևէ բանով չէր տարբերվում Թուրքիայի կողմից իրականացված ցեղասպանությունից»,- ասաց Լարիսա Ալավերդյանը:

Հարցին, թե արդյո՞ք Հայաստանը կարողացել է հայերի նկատմամբ ողջ կատարվածն ամբողությամբ ներկայացնել միջազգային հանրությանը, նա նշեց. «Ամենևին, խիստ հակառակը: Հայաստանի իշխանություններն ի սկզբանե որդեգրել են մի քաղաքականություն, որ Հայաստանը չի քաղաքականացնում փախստականների հարցը, այնինչ նրանք ոչ միայն փախստականներ են, այլ բռնի տեղահանված, ցեղասապանությունից մազապուրծ եղած մարդիկ: Ընդհակառակը, վերջերս էլ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի կողմից էլի հայտարարվեց, որ Հայաստանը չի քաղաքականացնում փախստականների հարցը:

Ինչո՞ւ: Որպես իրավապաշտապան, ողջունում եմ, որ փախստականության կամ բռնի տեղահանված մարդկանց հանդեպ վարվում է մարդասիրական քաղաքականություն: Բայց դա ընդամենը մեկ տարր է: Երկրորդ տարրը բոլոր այն իրավունքներն են, որոնք որ փախստականները պաշտպանում են մինչ այսօր՝ անկախ նրանից, ստացել են որևէ երկրի քաղաքացիություն, այդ թվում նաև Հայաստանի:

Շատերը, մինչև անգամ փորձագետներից, չգիտեմ ինչու, սխալ պատկերացում ստեղծեցին, որ եթե փախստականները կամ բռնի տեղահանվածները ստանում են Հայաստանի քաղաքացիություն, դրանով, կարծես թե, վերջ է դրվում պահանջատիրությանը: Ամենևին այդպես չէ: Փախստականների հարցերով միջազգային իրավունքը միանշանակ տարբերակում է դա: Այն պետությունը, որն ընդունել է  բռնի տեղահանվածներին, իր վրա վերցնում է պարտականություններ, պարտավորվում է  միջազգային կազմակերպություների հետ միասին ապահովել առաջնային պահանջները՝ տանիք, աշխատանք, ինտեգրում: Բայց դա չի զրկում փախստականներին իրենց պահանջատիրությունից ՝ վերադառնալ իրենց նախկին վայրերը, որտեղ քաղաքացի են եղել, վերադարձն այն բոլոր  նյութական, ոչ նյութական արժեքների, որոնք թողել են, կամ բռնագանձել են, կամ նրանցից բռնի խլել: Հայությունն ունի իրավունքներ, ժամանակակից ադրբեջանական հանրապետության տարածքում նյութական աժեքների ստեղծող է եղել: Երբևէ այդ հարցերը չեն բարձրացվել:

Տարիներ շարունակ նույն Մինսկի խումբը, հետագայում համանախագահները բազմիցս խոսել են ադրբեջանցիների՝ ազատագրված տարածքներ վերադառնալու մասին, երբևէ հարցը Հայաստանի կողմից  չի բարձրացվել՝ իսկ ադրբեջանաբնակ հայերի իրավունքները՝ նույն տարածքային, վերադառնալու, վերադարձման, ո՞վ է պաշտպանելու, կամ ինչո՞վ է փոխարինվելու: Այստեղից է սկսվում ասպիմետրիկ վիճակը, երբ որ տարիներ շարունակ Բաքուն ստեղծել է պատկեր, որ Հայաստանն ագրեսոր է, խոսում են մեկ միլիոն փախստականների մասին, թեև բացահայտվեց, որ սուտ է»:

Նրա խոսքով՝ այսօր ճիշտ ժամանակն է, որպեսզի բարձրաձայնվեն այս բոլոր հարցերը. «Երբ էլ սկսենք, ժամանակն է, բայց  այսօր ճիշտ ժամանակն է, երբ որ Ադրբեջանը բացեիբաց մրցում է անօրինական ահաբեկչական միավորման՝ «Իսլամական պետության» հետ:  Միայն նրա հետ կարելի է համեմատալ Ադրբեջանին, շատ անգամ առաջնությունը տալ հենց Ադրբեջանին՝ լինի մարդասպանության ձևերի, քարոզչության, հայտարարությունների մեջ: Չկա այդպիսի մեկ այլ ճանաչված պետությունը, որը տարիներ շարունակ հետևողական ռասիստական քաղաքականություն, քարոզչություն վարի: Այս հարցը երբևէ չի դարձել որևէ քաղաքական շրջանակներում քննարկման հարց: Չունենք Ադրբեջանին այդպիսի քաղաքականության համար դատապարտող որևէ մեկ լուրջ որոշում: Կան Եվրամիության, Եվրոպայի խորհրդի առանձին հանձնաժողովների, միջազգային ՀԿ-ների հայտարարություններ, բայց ադրբեջանական այդ քաղաքականությունը լուրջ քաղաքական քննարկման, լուրջ քաղաքական դատապարտման դեռ չի արժանացել: 

Այդպիսի քաղաքականության զոհն առաջին հերթին հենց Ադրբեջանում ապրող բնակիչներն են:  Ինչո՞ւ: Որովհետև իրենք նույն ախտով են վարակվում, տառապում, ինչպես ժամանակին տառապել են հիտլերյան Գերմանիայում նացիստական քաղաքականության և քարոզչության ներքո: Գիտենք, թե դրա վերջն ինչն է եղել գերմանական ժողովրդի համար: Մեր կողքին մեր հարևանը վարում է նույն քաղաքականություն, իսկ մենք, չգիտեմ ինչու, պարծենում ենք, որ չենք քաղաքականացնում փախստականների հարցը: Այնինչ փախստականներ չեն, ցեղասպանության ենթարկված, հայրենազրկված հայություն մասին է խոսքը: Ժամանակն է բոլոր քարտերը բացել»:

Հիշեցնենք, որ 1990թ. հունվարի 13-19-ը Բաքվում իրականացվեցին  հայության զագնվածային ջարդեր: Դրանք դարձան 1988-1990 թթ Ադրբեջանում իրականացված հայ ժողովրդի Ցեղասպանության գագաթակետը: 1988 թ փետրվարի 26-29-ը Սումգայիթում տեղի ունեցած ջարդերից հետո, Բաքվում ծայր առան հայության հետապնդումներ, առաձնակի դաժանությամբ սպանություններ, հրապարակային կտտանքներ, հայերին պատկանող բնակարանների թալան, գույքի զավթում: Հայությանը  բռնի վտարում էին կացարաններից և հեռացնում աշխատանքից: 1990 թ հունվարի դրությամբ Բաքվի 250 հազարանոց հայ համայնքից մնացել էր 35-40 հազար մարդ: Դրանք մեծամասամբ հաշմանդամներ, ծեր և հիվանդ մարդիկ էին և նրանց խնամող բարեկամներ: 1990 թ հունվարի 13-ին ջարդերը ստացան կազմակերպված, ուղղորդված և զանգվածային բնույթ: Առկա են վայրագությունների, առանձնակի դաժանությամբ իրականացված սպանությունների, խմբակային բռնաբարությունների, մարդկանց ողջ-ողջ այրելու, պատուհանից դուրս շպրտելու, անդամահատման և գլխատման բազմաթիվ վկայություններ: Զոհերի ստույգ թիվը առ այսօր հայտնի չէ: Տարբեր տվյալներով սպանվել է 150-400 մարդ, հայուրավոր մարդիկ` խեղվել: Ջարդերը շարունակվեցին շուրջ մեկ շաբաթ, Ադրբեջանի, ԽՍՀՄ իշխանությունների, ներքին զորքերի, և խորհրդային բանակի Բաքվի կայազորի լիակատար թողտվության պայմաններում: Սպանվելուց մազապուրծ եղածները ենթարկվում էին բռնի տեղահանման:Միայն հունվարի 20-ին հասարակական կարգի վերականգնման համար քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքեր: