Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մեկ տարի առաջ այս օրերին բոլորը մտքով սահմանին էին: Ապրիլյան պատերազմը ծանր փորձություն էր  հայրենիքի սահմանները պահող զինվորների, նրանց ծնողների և ամբողջ հայության համար: Ղարաբաղա-ադրբեջանական սահմանին ապրիլյան պատերազմի օրերին մեր զինվորներն արեցին ամեն ինչ հայրենիքը պաշտպանելու համար:

Ապրիլյան մարտական գործողությունների ժամանակ հայկական կողմն ունեցավ բազմաթիվ վիրավորներ:  Բժշկական ողջ անձնակազմը գիշեր-ցերեկ գտնվում էր  առաջնագծում վիրավորված զինվորների կողքին: Ծանր վիրավորում ստացած զինվորներն էլ հերոսավայել տանում էին ցավն ու մտածում միայն սահման վերադառնալու մասին:

Panorama.am-ը պարբերաբար անդրադարձել է  Երևանի զինվորական հոսպիտալում բուժվող վիրավոր զինվորների մասին, ներկայացրել  նրանց պատմությունները: 

Պատերազմից մեկ տարի անց այդ օրերի և ապագայի մասին պատմում են ապրիլյան պատերազմի մասնակիցները: Տելմանի, Հրայրի ու Արգիշտիի հետ խոսել ենք նաև  մեկ տարի առաջ` Մուրացանի զինվորական հոսպիտալում:

Ապրիլը նրանց կյանքից շատ բան է տարել, բայց նրանք փորձում են առաջ գնալ:

Տելման Մարկոսյան

Հակատանկային դասակի հրամանատարի տեղակալ, կրտսեր սերժանտ  Տելման Մարկոսյանը ծառայել է պատերազմի ամենաթեժ կետում` Թալիշում: Վիրավորվել է ապրիլի 5-ին՝ հրադադարից ժամեր առաջ: Հակառակորդի ականի պայթունից ստացել է քթի, ականջի, աչքի, ոտքի ծանր վիրավորում: Նրա ձախ ականջը չի լսում, թաղանթը վնասվել է, դեմքից և ականջից դեռ հեռացված չեն բեկորները:

Առաջիկայում ապրիլյան պատերազմի մասնակցին սպասվում է ոտքի կրկնակի վիրահատություն: Ինչ վերաբերում է լսողության հետ կապված խնդրին, Տելմանը հույս չունի, որ այն կվերականգնվի: Հայաստանում հնարավոր չէ վիրահատել, իսկ արտերկիր գնալու համար բավականին մեծ գումար է անհրաժեշտ:
Նա չի էլ պատրաստվում որևէ մեկին դիմել, որպեսզի բուժումը դրսում շարունակի: Ասում է՝ եթե դիմեմ ու մերժում ստանամ, ինձ վատ կզգամ:

Չնայած առողջական խնդիրներին, այսօր էլ նա անհրաժեշտության դեպքում կմեկնի սահման:
Տելմանը Շիրակի մարզի Մարմաշեն համայնքից է, սովորում է Գյումրու մանկավարժական համալսարանում:  Այսօր նրա համար կարևորն աշխատանք ունենալն է: «Այս պահին միայն մտածում եմ աշխատանք գտնելու մասին, որպեսզի ես էլ ինչ-որ բանով ընտանիքիս օգտակար լինեմ»,- նշում է Տելմանը:

Զրույցի ընթացքում խոսում ենք ապրիլյան գործողությունների մասին: Պատմում է, որ ծառայակից ընկերների հետ չորս օր շարունակ պայքարել են հակառակորդի դեմ: «Հայրենիքն ինձ համար այդ հողն էր, իմ ընտանիքը, ընկերները: Աչքիս առաջ  ծնողներս էին, եղբայրս, քույրս ու սիրած աղջիկս:  Ես չեմ կարող մոռանալ այն ամենը, ինչ եղել է այդ օրերին, անհնար է, ո՞նց մոռանամ էն զինվորին, որն ինձ խրամատից հանել է, իջեցրել  դիրքից, իսկ մեկ ամիս հետո զոհվել է,  ո՞նց մոռանամ պատերազմի դաշտում ընկած ընկերներիս: Եթե պատերազմ սկսվի, առանց մի վայրկյան մտածելու նորից կգնամ դիրքեր»,- ասում է Տելմանը:

Նրա խոսքերով՝  կյանքը միշտ էլ գնահատել է, բայց ապրիլյան պատերազմից հետո սկսել է այլ կերպ նայել ամեն ինչին: Տելմանն այսօր արժևորում է յուրաքանչյուր օրը, ընտանիքի հետ ապրելու ամեն վայրկյանը: Մտքում միշտ բանակային կյանքն է, ընկերները, որոնց հետ հաճախ են հանդիպում, հիշում իրենց լավ ու վատ օրերը:

Տելմանը սակայն ցավ է ապրում, որ այսօր ոչ բոլորին են ուշադրություն դարձնում: Այդ օրերին  ըստ նրա, զինվորները բոլորի ուշադրության կենտրոնում էին, սակայն  ամիսներ հետո այդ տղաներին շատ քչերն են հիշում: «Ուզում եմ, որ երբեք չմոռանանք նրանց, նրանք անմնացորդ կռվել են  և իրավունք չունենք նրանց  անուշադրության մատնել»,- եզրափակում է խոսքը Տելման Մարկոսյանը:

Հրայր Բաղդասարյան

Գեղարքունիքի մարզի Լիճք գյուղից զորակոչված Հրայր Բաղդասարյանը 2016թ. ապրիլի 2-ին եղել է Թալիշի ուղղությամբ տեղակայված մարտական դիրքերից մեկում: Ինը հոգով ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը ժամեր շարունակ պայքարել են թշնամու հրոսակախմբի դեմ: 

«Երբ ասացին, որ հակառակորդն անցել է Թալիշ, մեզ թվում էր, թե միայն մեր դիրքի վրա է այդ հարձակումը, բայց հետո երբ տեսանք ուղղաթիռները, արդեն պարզ էր, որ պատերազմ է: Նման բան միայն կինոներում էինք տեսել, երբեք մտքովս չէր անցնի, որ ես կլինեմ այդ գործողությունների կենտրոնում»,- մեզ հետ զրույցում պատմում է Հրայրը:

Նա մարտնչել է դասակի հրամանատար Մերուժան Ստեփանյանի հետ, եղել նրա հետ մինչև վերջին պահը: «Ես չորս ընկեր կորցրեցի՝ դասակի հրամանատար, ավագ-լեյտենանտ Մերուժան Ստեփանյանին, Ռաֆիկ Հակոբյանին, Աղասի Ասատրյանին, Վիկտոր Յուզիխովիչին: Նրանք միշտ իմ սրտում են»,- ասում է Հրայրը:

Պատմում է, որ իրենք մինչև վերջին փամփուշտը կռվել են թշնամու դեմ, ոչնչացրել  թշնամու տասնյակ զինվորների: Հրայրը տեսնում է, թե ինչպես են ընկնում ծառայակից ընկերները, քիչ անց նռնակի բեկորից ու հրազենի կրակոցից վիրավորվում է  նաև ինքը: Զրահաբաճկոնը հանել է ու սկսել քայլել, բայց վնասվածքը թույլ չի տվել քայլելով առաջ գնալ, հետո գլորվելով իջել է ձորն ու սկսել սողալով առաջանալ: Հարևան դիրքի մոտ մի զինվոր ու սպա նրան օգնության են հասել, դրանից հետո Հրայրը ոչինչ չի հիշում: Աչքերը բացել է հոսպիտալում, հետո է իմացել, որ 8 օր բժիշկները պայքարել են կյանքի համար:

Նրան նոր վիրահատություն է սպասվում:  Հրայրի խոսքերով՝ իրեն հիմա անհամեմատ լավ է զգում, իհարկե հաճախ թևի ցավն իրեն զգացնում է, բայց ինչպես ինքն է ասում՝ սովորել է: 

Ապրիլյան պատերազմի մասնակիցն ապրում է Լիճք գյուղում, նա էլ Տելմանի նման  աշխատանք է փնտրում: Հրայրը մտածում է նաև սովորելու մասին, վիրահատությունից հետո արդեն  հստակ կորոշի, թե որտեղ կրթություն ստանա:

Զրույցի ընթացքում նորից վերադառնում ենք նախորդ տարվա ապրիլ: Ասում է, որ բանակային կյանքից երբեք չի դժգոհել, այնքան լավ հիշողություններ ունի, եթե այդ դեպքերը չլինեին, ապա ամեն ինչ շատ լավ էր. «Այնքան լավ էր անցնում, որ նույնիսկ կես տարի էլ ավելի ծառայեի, չէի մտածի»:

Հրայրը որքան էլ փորձում է քիչ խոսել ապրիլյան օրերի մասին, սակայն չի ստացվում: Խոստովանում է, որ առաջվա Հրայրից ոչինչ չի մնացել, մինչև ապրիլի 1-ը այլ էր, հիմա բոլորվին այլ մարդ: «Մոռանալ չեմ կարող, ամեն օր հիշում եմ այն տղաներին, որոնք մնացին Թալիշի դիրքերում: Հրամանատարիս, ընկերներիս կորցրեցի: Նրանց ընտանիքիներին տեսել եմ, բայց դժվար է ծնողների աչքերի մեջ նայել, հիմա էլ ուզում եմ գնալ, բայց…»:

Հիշում է, որ մարտի թեժ պահին աչքի առաջ ծնողների դեմքերն էին, բայց անդադար մոր մասին էր մտածում: «Վիրավորվելուց հետո ութ օր կոմայում եմ եղել, հետո երբ իմացա, թե ինչ վիճակում են եղել ծնողներս, դրա համար էլ եմ ցավ ապրում: Դրանից հետո սկսեցի ավելի գնահատել կյանքը, ընտանիքիս, ընկերներիս»,- նշում է Հրայրը:

Նրան հաճախ են հարցնում՝ եթե պետք լինի նորից կգնա դիրքեր, Հրայրն ասում է՝ եթե ինքը չգնա, ընկերը, եղբայրը չգնան, ո՞վ պետք է գնա. «Հաստատ բոլորս էլ գնալու ենք, հատկապես պատերազմ տեսած մարդը պետք է գնա: Երկորդ անգամ դու կարող ես անել այն, ինչ չարեցիր առաջին անգամ»:

Հրայրը մտածում է աշխատանք գտնելուց հետո ընտանիք կազմել, սիրած աղջիկ ունի: Հույս ունի, որ կաշխատի հայրենիքում և չի բռնի արտերկրի ճանապարհը:

«Հոսպիտալում այնքան բան էին խոստանում, բայց հիմա..»,- ժպտալով ասում է Հրայրն ու ավելացնում, որ չի ուզում, որ իրենց նման տղաներին միայն առիթից առիթ հիշեն ու հետո ավելացնում է. «Տղաների գիտեմ, որոնք այդ օրերին այնքան բան են արել, որ միայն լսելով սարսափում ես, թե ինչպես կարող են նման քայլի գնալ, բայց,  ցավոք սրտի, նրանց ոչ մեկ չի ճանաչում, չեն իմանում, որ նման մարդիկ կան մեր կողքին: Եթե նրանք այդ  խիզախությունը չանեին, մենք ավելի շատ զոհեր կունենայինք: Նրանց ուշադրություն կենտրոնում չեն պահում, դա ճիշտ չէ»:

Արգիշտի Շաքրիկյան

Ավագ սերժանտ Արգիշտի Շաքրիկյանը Արմավիրի մարզի Խանջյան համայնքից է, զինվորական ծառայության է մեկնել բուհն ավարտելուց հետո: Ծառայել է Մատաղիսի գումարտակում: Ապրիլի 1-ին բարձրացել են դիրքեր: Այդ օրը ամեն ինչ սովորականից խաղաղ էր, բայց ապրիլի 2-ի գիշերը կրակոցները միանգամից սկսվեցին: Արգիշտիի խոսքերով՝  մինչև ապրիլի 2-ը թշնամու կողմից որոշակի աշխուժություն կար, շատ է եղել, որ ականանետեր են կիրառել, բայց նման լայնամասշտաբ հարձակումն անսպասելի էր:

Ծառայակից ընկերների հետ երեք օր հերոսաբար մարտնչել են: «Մեր դիրքում, փառք Աստծո, զոհ չեղավ. միայն երկու վիրավոր ունեցանք»,- ասում է Արգիշտին ու ավելացնում, որ ապրիլի 4-ին դիտարկում իրականացնելու ժամանակ թշնամու արձակած արկից ոտքի շրջանում բեկորային վնասվածք է ստացել:

Նրան տեղափոխել են Երևան, բժիշկները զինվորի ոտքից երեք բեկոր են հանել, մեկն էլ՝ դեռ ոտքի մեջ է:
Արգշտիի խոսքերով՝ հիմա իրեն բավականին լավ է զգում, մեկ-երկու ամիս է , ինչ ցավերը մեղմացել են: Ասում է՝ չի բացառվում, որ նորից վիրահատեն, բայց Հայաստանում դա հնարավոր չէ:

Ապրիլյան օրերի մասին աշխատում է շատ չհիշել, մարտական ընկերներ է կորցրել և մեծ ցավ է ապրում: «Ապրիլը շատ բան փոխեց,  շատ բան տարավ, հիմա ամեն ինչին ավելի լուրջ ես նայում, հասկանում ես՝ ինչքան թանկ է կյանքը, որ կարող էիր հիմա չլինել, բայց՝ կաս: Անընդհատ վերլուծում ես ու ավելի լուրջ ես մոտենում կյանքին»,- ասում է Արգիշտին:

Նրա խոսքերով՝ եթե նորից պատերազմ սկսվի, երբեք չի մտածի գնալ, թե՝ ոչ, գնալը միանշանակ է:
Արգիշտին ավարտել է Հայաստանի ազգային համալսարան, հիմա էլ աշխատում է Երևանի կոնյակի գործարանում:

Նպատակների մասին չի ուզում  բարձրաձայնել, ասում է՝ միայն իրականանալու  դեպքում կխոսի: «Ուղղակի ասեմ՝ կան բաներ, որ մարդիկ մտածում են անհնար է, բայց ես համառ բնավորություն ունեմ, փորձում են նպատակներս կյանքի կոչել»,- նշում է ապրիլյան պատերազմի մասնակիցը: 

Լուսանկաները՝ Տելման Մարկոսյանի, Հրայր Բաղդասարյանի և Արգիշտի Շաքրիկյանի անձնական արխիվից: