Ձեր վստահելի աղբյուրը

-Սվետիկ, ս պռազդնիկըմ, պահ-պահ, պռազդնիչնի պոմադա քսալ ըս , ղաշանգ զարդարվալ, պառա՞դ ըս շտապում։
-Բարև, Ռուզիկ ջան, շնըրհավեր, խոխոցը ռավետն ում ղարկել, վեր լավ տեղ պահին եշելու հետի, հետո ես կքինյամ։
-Դե, իրիգյունը կկյաք խռաված օտիք, հենա, Սլավիկը մեսը պերալ ա, բաստուրմա տիրյալ։

Մայիսի 9-ին մինչև Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակ ընկած ճանապարհին լսված այս կիսառուսերեն, կիսահայերեն,կիսաարցախյան բառ ու բանով զրույցները մի բան էին հուշում. քաղաքը պատրաստ է տոնին։ Ընդհանրապես, ով ում տեսնում էր առաջին բառը շնորհավորն էր. նույնիսկ՝ անծանոթներին։  Ծանոթ-անծանոթ միացել էին զինվորական շքերթի մասնակիցներին, երգեր երգելով, դրոշակ ծածանելով քայլում էին, իսկ նրանց մեջ հատկապես տարբերվում էին աղջիկները։

Արցախում եղած ցանկացած զբոսաշրջիկ կփաստի՝ «ղարաբաղա նախշուն բաջիները» արտասովոր գեղեցկություն ունեն. երևի բնությունից է, իսկ տոն օրով առավել գեղեցկացած, ամենասիրուն զգեստը հագած, ծաղիկներով, փուչիկներով , ժպիտներով... տեղով քաղաքի զարդարանք էին։ Ի դեպ՝ ամենաթրենդային զինվորական համազգեստի նմանությամբ հագուստն էր։ Կամուֆլյաժային տարրերը հարգի են Ստեփանաերտում՝ ընդ որում կրում են մեծից փոքր։

Նայում ես զիվորական համազգեստով փոքրիկ ոսկեծամ աղջնականին ու հասկանում՝ նրա դեմքին գրած է՝ հաղթանակը ես եմ։ Նայում ես նրանց, նայում քաղաքին ու չես ուզում հավատալ, որ մի օր պատերազմ է եղել, որ այս երեխաները կարող էին և չծնվել, որ Ստեփանակերտը կարող էր և ավերակ լինել հիմա։





Մտքերս, կարծես , կարդալով մի ժպտադեմ կին ասում է. «Էհ, 25 տարի առաջ այս օրը Ստեփանակերտում նկուղներում էինք փակված, որ առավոտյան նայեցինք դեպի Շուշի, տեսանք քաղաքից ծուխ է դուրս գալիս, ու  լուր ստացանք, թե Շուշին մերն է, շունչներս բացվեց»։

Պարզվում է զրուցակիցս այժմ Շուշի քաղաքում է բնակվում, մասնագիտությամբ  պատմաբան է։ Աշխատում է Շուշիի վարչակազմի մշակույթի բաժնում։ Անունը՝  Անահիտ Եսայան։


Նա ասում է, որ Շուշիի ազատագրման լուրը, միայն բերդաքաղաքի հետ վերցնելու մասին չէր, Շուշիի ազատագրումը նշանակում էր փրկություն, նշանակում էր ստեփանակերտցին դուրս կգա նկուղից, նշանակում էր պատերազմի ավարտը մոտ է։

Տիկին Անահիտի կողքին էլ Շուշիի պաշտոնական թերթի գլխավոր խմբագիրն է. Ավանիսյան Նինան, ով պատերազմի ժամանակ ծառայել է բանակում որպես կապավոր։Կատակով ասում է՝ հիմա էլ Շուշիի քաղաքացիներին է ծառայում։

Հետո Նինան ինձ հերթով ծանոթացնում է մյուս ընկերուհիների հետ ու շեշտում, որ իրենց մեջ շատ են խառնածինները, բայց իրենք իրենց հայ են համարում։

«Օրինակ ես,-ասում է տիկին Նինան,- հույնի և հայի խառնուրդ եմ, ինձ հետ այդ օրերին ծառայած խառնածին կանանցից է նաև Մանանա Գեորգիևնան ու մատնացույց է անում վրացահայ տիկնոջը, ով այժմ Շուշիի վարչակազմի սոցիալական ծառայության պետն է։
«Մանանայի կողքին էլ հրամանատարիս կինն է. նա էլ հայի ու ռուսի խառնուրդ է»,-շարունակում է Ավանիսյանը։

Տիկին Մանանան ավելի լռակյաց է. միայն ասում է ՝ այլընտրանք չկար, պետք էր մինչև վերջ կռվել։ Ի դեպ , պատերազմի տարիներին Գոգմաչաձե Մանանան աշխատել է  գլխավոր շտաբում։ 

Երրորդ տիկինը, ում հետ ծանոթացնում է Նինա Ավանեսյանը, Նունե Աբովյանն է, ով արմատներով  շուշեցի է։

Տիկին Նունեն կռվի փոխարեն նախընտրեց խոսել կյանքի մասին։ Ասում է ՝ հոգին փառավորվում է, որ տեսնում է այսօրվա Շուշիի երիտասարդությանը։ Նա ՔԿԱԳ պետն է քաղաքի ու ճշտելով, որ ամուսնացած չեմ, առաջարկում է անպայման «զագս ընկնել» Շուշիում։

«Եկեք Ձեզ ամուսնացնեմ էլի »-կատակով ասում է տիկին Աբովյանը։

Ընդհանրապես 3 օրում սովորել էի Արցախում ոչնչի վրա չզարմանալ, բայց որ միանգամից ամուսնացնեին, մի քիչ անսպասել էր։  Զարմանալի սրտաբաց ու հյուրասեր են։ Առհասարակ կարելի է Արցախ գնալ՝ առանց նախապես բնակության վայր ամրագրելու. հաստատ դրսում չեն թողնի։ Մենք էլ անիմաստ խուճապի էինք մատնվել, երբ պարզվել էր, որ տոների հետ կապված թեե Շուշիի , թե Ստեփանակերտի բոլոր հյուրանոցները զբաղված են։ Կարելի անփող էլ գնալ, ով որտեղ տեսնում, հյուրասիրում է․ իսկ հյուրասիրությունից հրաժարվելն անհնարին բան է Արցախում։ Մի անգամ Ստեփանակերտի սրճարաններից մեկը մտա ջուր գնելու։ Մատուցողուհին կիսաբարկացած ասում է.«Մատաղ, համո՞թ չի, գնելը վերն է. աղը, հացը, ճուրը ու հյուրն Աստծունն ա»։

Ստեփանակերտից հետ չի մնում Շուշին։ Հաղթանակի պատվին  Ղազանչեցոցի բակում ՝ ամբողջ տարածքով մեկ շուրջպար էր լինելու։ Որոշում ենք բարձրանալ հանդիպակաց շենքերի պատշգամբից նկարել՝ ամբողջական պատկեր ունենալու համար։ Բարձրանում ենք վերջին հարկ, ծեծում առաջին պատահած դուռը՝ մտքում կրկնելով ինչ ենք ասելու, որ ներս թողնեն։ Դուռը բացում են՝ ոչ հարցնում՝ ով ենք,ոչ՝  ինչ ենք ուզում։ Նախ շնորհավորում են, հետո ՝ ասում համեցեք։  Մտածում եմ   շփոթել են մեկի հետ։ Պարզվում է՝ չէ։ Էլի նույն սկզբունքն է. աղը, հացը, ջուրը ու հյուրը Աստծունն է։ Առանց մի –մի բաժակ գինի խմելու չեն թողնում հեռանանք։ Ասում են՝ երբ գաք Շուշի, համեցեք մեր տուն։

Շուշիում՝ հրեշտակների քաղաքում, ամեն ինչն է կատարյալ գեղեցիկ։ Մարդիկ,քաղաքը, եկեղեցիները, շենքերը և հատկապես երեխաները։ Մեկը մեկից տարբեր. մեկը մեկից սիրուն։ Ու ինչ սահուն ու գեղեցիկ են խոսում, կիսվում ապրումներով։ Կարծես ՝ պատրաստված լինեն։

Օրինակ 15-ամյա  Միրզոյան Լինան շատ լուրջ դեմքով ծանր-ծանր ասում է.«Ցավոք մեծ հաղթանակը պահանջում է մեծ կորուստներ և մենք էլ ունեցանք։ Արյան գնով է կերտվել մեր փառավոր ապագան։ Մենք պարտավոր ենք լավ ապրելով, սովորելով, մեր փոքրիկ հաղթանակներով վառ պահել նրանց ապագան, ով հանուն մեր վաղվա օրվա է ընկել»։
Հետաքրքրվում եմ՝ ում հետ է ունենում այսպիսի զրույցներ, ումով ներշնչվում, պարզվում է՝ հայրը զինվորական է։ Լինան ասում է, որ ամեն մայիսի 9-ի հայրիկի համար նվերներ է գնում, հետո հավելում, որ բոլոր կանայք սիրելի տղամարդկանց համար բանակի տոնի պես այս օրն էլ են նվեր պատրաստում։

Շուշին ազգ-բանակ կոնցեպտի նախատիպն է. չկա մի տուն, որ կռված տղա ու աղջիկ չունենա. հերոս քաղաք է։ Բայց քաղաքի հերոսները ինչքան էլ ցնծում են, որ հաղթել են, չեն մոռանում այն գինը, որ վճարել են։

Օրինակ՝ Շուշիի ազատագրման մասնակից Խաչատրյան Էդուարդը, որն, իր խոսքով,  «14 пулевые ранения» ունի, մայիսի 9-ին առաջինը հիշում է ընկերոջը։ Ասում է՝ «Գիտես ինչ տղա էր մեր Համոն՝ մոտ ընկերս էր, 3 հոգով չէին կարողանում նրա հետ ձեռի ուժ կպնել։ Բոլորին հաղթում էր։ Գնաց, զոհվեց։ Էհ՜»։ Էդուարդը հիմա նայում է ու մի բան է մտքով անցնում՝ աշխարհում մի տեղ ինչ-որ չափով արդարություն կա, որ Շուշին ազատագրվեց։ 

Հետո նկատում է, որ լուսնկարում ենք, նեղսրտում է, թե ֆոտոգենիկ չէ ու ճարտար լեզու էլ չունի, եթե մի բան լավ չստացվի, ներենք։

Ի դեպ Համոն, ինչպես ավելի ուշ մանրամասնեց նրա մյուս ընկերը՝ Սարգիս Գալստյանը, Ծատուրյան Համայակն է, ով եղել է առաջին զոհը Շուշիի։

«Մեր կյանքն էլ էսպես է ստացվել՝ Փարաջանովի նռան գույնի պես՝ աջ կողմում թաղում, ձախում՝ հարսանիք, ու սա է կյանքի իմաստը՝ ապրել։ Մենք կյանքի, ապրելու  գինը լավ ենք հասկանում, որովհետև գիտենք մահն ինչ է», -եզրափակում է Շուշիի ազատագրման մասնակից, այժմ  քաղաքի  «Ավան» պլազա հյուրանոցի տնօրեն Սարգիս Գալստյանը։

Քարինտակի ինքնապաշտպանության ջոկատի շտաբի պետ Մաքսիմ Հարությունյանը քաղաքի տոնին նվիրված միջոցառմանն այնքան սրտանց էր ուրախանում, պարում, որ նայում, նայում ու հասկանում ես՝ ահա վաստակած խաղաղությունն ու երջանկությունը։

Ակամայից զինվորականը, ով մասնագիտությամբ մանկավարժ է ու մինչ պատերազմը Քարինտակի գյուղխորհրդի նախագահն է եղել, հիշում է. «Մինչև մայիսի 8-ը մի քանի անգամ համար մեկ տագնապ են տվել, որ պատրաստ լինենք Շուշիի վրա հարձակվելու, մայիսի 8-ի երեկոյան լրիվ կազմ ու պատրաստ էինք։ Նաբիլյառ կոչվող տեղամասի վրա պիտի գրոհեինք՝ ճնշելու այնտեղի ջոկատը ու բարձրանայինք Շուշի, Լաչին։ Երբ արդեն փակել էինք ճանապարհը, հրաման ստացանք հետ անցնել, որ ադրբեջանական զորքը հեռանա։ Շուշիի ազատագրումը մեր բոլորի պարտքն էր։ Մեր հրամանատարը հերոս Առուստամյան Վաղարշակն էր»։

Քաշաթաղի շրջանի վարչակազմի ղեկավար Սուրիկ Խաչատրյանը, ով նույնպես մասնակցել է Շուշիի ազատգրմանը, այսօր երբ ետ է նայում նույնպես առաջինը հիշում է ընկած տղաներին։ Ասում է՝ հավաքվում են, հիշում այդ օրերին գլխներով անցածը, պատմում պատմություններ պատերազմի կյանքի ու կռվի մասին. «Բայց առաջին բաժակը մեր անմահ ընկերների համար է միշտ բարձրացվում»։

Այսօր Շուշիի շրջանի վարչակազմի ղեկավարի պաշտոնը զբաղեցնող  Վլադիմիր Կասյանը նույնպես մասնակցել է Շուշիի ազատգրմանը, նա Բերդաձորի գումարտակի հրամանատարն է եղել։ Ասում է ՝ այն ինչ զգում է հիմա, վստահ է ՝ զգում է ցանկացած հայ, աշխարհի ցանկացած կետում։ 

«Մենք դարեր շարունակ ցանկացել ենք Շուշին տեսնել հայեցի, մեր բոլորի երազանքը իրականացավ 1992 թվականի մայիսի 9-ին։ Շուշին եղել է Անդրկովկասի երկրորդ քաղաքը Թիֆլիսից հետո, եղել է տուրիզմի կենտրոն...երբ Շուշին Շուշի էր, դեռ չկային Երևանը, Բաքուն։ Երազում եմ հետ վերադարձնել Շուշիի երբեմնի փառքը, երբ մշտական բնակչությունը 12 հազար էր, իսկ ամառվա ամիսների գրեթե կրկնապատկվում էր։

Զրուցել ենք նաև Շուշին ոտքի կանգնեցնողի ՝ գլխավոր ճարտարապետ  Գեորգի Հայրապետյանի հետ, ով չնայած փոքր երեխա է եղել, բայց լավ հիշում է Արցախը պատերազմական տարիներին։ Հենց այդ հիշողություններն էլ նրան ստիպել են առանց վարանելու կամավորագրվել ու մասնակցել Ապրիլյանին։ Ասում է՝ օրեցօր վերակառուցելով Շուշին՝ քայլ առ քայլ մոտենում է երազանքի իրականցմանը՝ առանց ավերակների Շուշիի. «Մոտ 200 թվագրված հուշարձաններ ու շենքեր կան Շուշիում, որ վերակառուցվում են բնօրինակից առանց շեղումների։ Ձգտում ենք պահպանել Շուշիի դեմքը ու նորակառույցներն էլ այնպես տեղավորել, որ չխաթարվի ոչինչ»։

Հետո երաժշտությունն ու հրավառությունը խլացնում են ամեն ինչ, միայն լսվում է, որ նորից ու նորից շնորհավորում են նախ Շուշիի ազատագրման , հետո Հայրենական մեծ պատերազմի հաղթանակների համար ու խմում Արցախի խաղողի թունդ գինի։

Վերադառնում ենք Հայաստան. մոտս տպավորություն է, որ ընկերներս մնացել են Արցախում.երևի գինուց է՝ մտքումս բանաստեղծական տողեր են. «Սա իմ երկիրն է. չափսերով այնպիսին, որ ազատորեն տեղավորել եմ սրտիս մեջ, որ չկորցնեմ հանկարծ»։