Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ազգային արխիվը  ժողովրդի հիշողությունն է, ժողովրդի հարստությունը: Հայաստանի ազգային արխիվն այսօր դարձել է մշակութային, գիտական օջախ Հայաստանի, ինչպես նաև օտարերկրացի ուսումնասիրողների համար:

Արխիվի տարեգրությունը Հայաստանում սկիզբ է առել 1924 թվականին։ 93 տարվա ընթացքում արխիվապահոցներում հավաքվել են բավականաչափ հարուստ նյութեր, որոնք առնչվում են ժողովրդագրությանը, ազգային-ազատագրական պայքարին, պետականությանը, տնտեսությանը, մշակույթին, կրթությանն ու գիտությանը, ամենատարբեր ոլորտների։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումն իր ազդեցությունն է թողնում գրեթե բոլոր ոլորտներում. անմասն չի մնացել  նաև Հայաստանի ազգային արխիվը:  Ներկայումս Ազգային արխիվի գործունեությունն ուղղված է նրան, որ պահվող փաստաթղթերը թվայնացնեն, ստեղծեն էլեկտրոնային շտեմարաններ և այնպես անեն, որ մարդը արխիվից օգտվի ցանկացած վայրից՝ տանից, աշխատավայրից։

Արխիվում կարող ես գտնել ամեն ինչ՝ պատմական փաստաթղթից մինչև ծննդյան վկայական։ Հատկապես վերջին տարիներին նոր սերունդը մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում այն փաստաթղթերի նկատմամբ, որոնցում  կարող են տեղեկություններ գտնել իրենց և հեռավոր նախնիների մասին, առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմներում իրենց պապերի ունեցած ծառայությունների, ստացած կոչումների, պատերազմում զոհվելու պայմանների մասին։

Ազգային արխիվը ժողովրդի հիշողությունն է

Ազգային արխիվը ժողովրդի հիշողությունն է, սակայն  մեր հիշողությունն այդքան էլ հին չէ, քանի որ արխիվի հին փաստաթղթերը 19-րդ դարի են։

Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանն ասում է, որ մեր արխիվը բավականին երիտասարդ է, եթե համեմատում ենք այլ արխիվների հետ: Արխիվներ կան, որոնք հարյուրամյակների պատմություն ունեն: Օրինակ, ըստ նրա, Իրանի արտաքին գործերի նախարարության արխիվը 13-րդ դարից է, այսինքն՝ մոտ 700-800 տարվա պատմություն ունի: Իսկ աշխարհում ամենահինը Հռոմի պապի արխիվն է, որտեղ 6-7-րդ դարերից փաստաթղթեր կան:

Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը պատմում է, որ թեև մեր ազգային արխիվը ստեղծվել է 1924թ-ին, սակայն փաստաթղթերը պահպանվում են սկսած 1830 թվականից, երբ Արևելյան Հայաստանը Պարսկաստանի կազմից անցավ Ռուսաստանի կազմ: Ռուսներն արդեն ունեին իրենց արխիվային համակարգը և նրանք Հայաստանում սկսեցին արխիվ ստեղծել: Իհարկե այդ ժամանակաշրջանի փաստաթղթերը շատ չեն, 1918-1920 թթ-ին որոշ փաստաթղթեր ոչնչացվել են: Հիմնական փաստաթղթերը, որոնք արխիվում պահպանվում են սկսում են 1921 թ-ից: «Մենք Հայաստանի մասին փաստաթղթեր ենք գտնում մեր հարևան երկրներում՝ Վրաստանում, Թուրքիայում, Ռուսաստանում, ինչպես նաև Եվրոպայում: Այսօր էլ պատճեներ ենք ստանում: Հիմա էլ պետք է Ռուսաստանից փաստաթղթեր բերենք, որոնք վերաբերում են Արցախի նախասովետական շրջանի պատմությանն ու իրադարձություններին»,- ասում է նա:

Ազգային արխիվում պահվում է ավելի քան 400 մլն փաստաթուղթ, հազարավոր կինոնկարներ, հարյուր հազարավոր լուսանկարներ, ձայնագրություններ և այլն: Այսինքն՝ այն, ինչ հնարավոր է պահել, վերարտադրել, դրանք պահում են:

Պահոցներում պահվող ամենահին տեսապատկերը 1911 թվականին նկարահանված Մատթևոս Բ կաթողիկոս Իզմիրլյանի թաղման տեսանյութն է: Դրանից բացի, պահվում է առաջին գեղարվեստական ֆիլմը` 1925 թվականին նկարահանված «Նամուս»-ը, դրանից հետո նկարահանված ֆիլմերը՝ «Զարե» (1926), «Շոր և Շորշոր» (1926), «Կիկոս» (1931), և այլն: 
Արխիվում կան նաև առաջին համաշխարհային պատերազմից արված կադրեր, ինչպես նաև կադրեր 1916 թ-ին ռուսների կողմից Կարինի գրավումից, որը նկարել են ռուս օպերատորները ցարին ցույց տալու համար:

Արխիվի համալրումն ու պահվող փաստաթղթերը

Հիմնականում արխիվի համալրումը կատարվում են պետական կառավարման մարմինների փաստաթղթերով, քաղաքացիների կողմից տրամադրված փաստաթղթերով, նվիրատվություններով, անհրաժեշտության դեպքում գնում են կարևոր փաստաթղթերը։ Արդեն արխիվ են բերվել Հայաստանի առաջին նախագահի` Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նախագահության տարիների փաստաթղթերը,  ստորագրած առաջին հրամանագրերը: Բացի այդ, ստացել են նաև Կառավարության մինչև 2005 թվականի փաստաթղթերը, որոշումները, վարչապետների կարգադրությունները, Ազգային ժողովի մինչև 2003թ-ի փաստաթղթերը: «Համալրում ենք նաև պատմական փաստաթղթերով, որոնք գտնվում են այլ երկրների արխիվներում: Մենք բերում ենք պատճեները: Օրեր առաջ մի քաղաքացի մեզ նեգատիվ ֆոտոժապավեն է տրամադրել՝ նկարված 1988 թ-ին Ազատության հրապարակում: Մոտ 300 լուսանկարներ են: Այն առաջին հերթին կթվայնացվի և կպահվի որպես բնագիր»,- ասում է Ամատունի Վիրաբյանը և հավելում. «Լինում են նաև քաղաքացիներ, որոնք իրենց ընտանեկան ալբոմն են վաճառում կամ հանձնում, քանի որ գիտեն՝ իրենցից հետո այդ ալբոմները հնարավոր է հայտնվեն աղբանոցում: Հաճախ քաղաքացիների մոտ այնպիսի լուսանկարներ ենք գտնում, որոնք պատմական արժեք ունեն, բայց ինչ-ինչ պատճառներով խորհրդային տարիներին պետական մարմինները հարմար չեն գտել դրանք ցուցադրել»:
 

Արխիվը թվայնացվում է

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ներդրվել են նաև արխիվում։ Արդեն մի քանի տարի է արխիվի փաստաթղթերը թվայնացվում են։

Ամատունի Վիրաբյանը նշում է, որ մինչև օրս թվայնացվել է փաստաթղթերի 0,1 տոկոսը, ինչը կազմում է մի քանի միլիոն թերթ. «Մենք առաջին հերթին թվայնացնում ենք այն փաստաթղթերը, որոնք ավելի շատ են օգտագործվում, որոնք արժեքավոր են և մեծ պահանջարկ ունեն: Կա փաստաթուղթ, որը 100 տարին մեկ անգամ է օգտագործվում, բայց կան փաստաթղթեր, որոնք ամեն օր պահանջ ունեն: Թվայնացումը տարիների գործընթաց է, աշխարհում չկա ոչ մի արխիվ, որ թվայնացումն ավարտած լինի»:

Արխիվի ամենահին փաստաթուղթը

Հայաստանում ամենահին փաստաթուղթը 1441 թվականի կաթողիկոսական կոնդակն է, որը պահվում է Մատենադարանում: Իսկ Հայաստանի ազգային արխիվի ամենահին փաստաթուղթը 1607 թվականի Շահ Աբասի հրովարտակն է: 17-րդ դարից ևս մի քանի փաստաթղթեր կան: Հիմնական փաստաթղթային զանգվածն առաջացել է 1830-ից հետո: Ըստ Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրենի՝ փաստաթղթեր չլինելու օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներ կան: Օբյեկտիվ պատճառներից են այն, որ դրանք այրվել են, թշնամիները ոչնչացրել են, իսկ սուբյեկտիվ պատճառներից մեկն այն է, որ թուղթ չի եղել, հիմնականում մագաղաթ է օգտագործվել:

Արխիվի փաստաթղթերը օտարերկրացիների ուշադրության ներքո

Արտասահմանից տարեկան երկու տասնյակից ավելի հետազոտողներ ուսումնասիրում են Ազգային արխիվի փաստաթղթերը: Գալիս են Ռուսաստանից, Անգլիայից, Ֆրանսիայից և Գերմանիայից: Կարող է զարմանալի լինել, բայց նրանց ավելի շատ հետաքրքում են խորհրդային շրջանը, «խորհրդային« երևույթն են ուսումնասիրում։

Ինչ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող փաստաթղթերին, ապա, ըստ Ամատունի Վիրաբյանի, դրանց հանդեպ հետարքրությունը մեծ էր հատկապես Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի ժամանակահատվածում: Տասնյակ հետազոտողներ, օպերատորներ են եկել Հայաստան, որ այդ նյութերն ուսումնասիրեն: Հիմա փոքր-ինչ նվազել է:

Իզաբելլա Խաչատրյանը 20 տարի աշխատում է Ազգային արխիվի Հաշվառման և պահպանության բաժնում որպես ֆոնդապահ: Սիրում է իր աշխատանքը, հին փաստաթղթերի, գրքերի հոտը: «Իմ ձեռքին Էջմիածնի Մայր Տաճարից բերված փաստաթղթերն են, որոնք ավելի քան 50 տարի գտնվում են արխիվի պահոցներում, բայց մինչ օրս զգում ես խնկի հոտը: Շատերին թվում է, թե արխիվում աշխատելը ձանձրալի է, բայց դա այդպես չէ: Հետաքրքիր է, ամեն օր մի նոր բան կարող ես բացահայտել այստեղ»,- ասում է նա: