Տեառնընդառաջ. Երեխաները հավ գրկած, կանգնում էին խարույկի շուրջ, որպեսզի մեծ պասին հավերը հաճախ ձու ածեն
Տեառնընդառաջը Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու տերունի, անշարժ տոներից է և նշվում է փետրվարի 14-ին՝ Սուրբ Ծննդից քառասուն օր հետո:
Ղուկաս ավետարանիչը նշում է, որ երբ ծիսական մաքրության ժամանակը լրացավ, Հովսեփն ու Մարիամը մանուկ Հիսուսին տարան տաճար` Տիրոջն ընծայելու` ըստ մովսիսական օրենքի: Այստեղ էր Սիմեոն անունով արդար ու բարեպաշտ ծերունին, ում խոստացված էր մահ չճաշակել, մինչև տեսներ աշխարհի ու մարդկության Փրկչին: Նա ընդառաջ է ելնում Մանուկ Հիսուսին և այստեղից էլ՝ «ելանել ընդ առաջ Տեառն» արտահայտությունը: Ահա ավետարանական այս պատմությունն էլ քրիստոնեական այս գեղեցիկ տոնի հիմքն է, երբ Սիմեոն ծերունու օրինակով մենք դուրս ենք գալիս Տիրոջն ընդառաջ:
Որոշ տեսակետների համաձայն այս տոնի արմատները և կրակ վառելու սովորույթն ավելի հին են և գալիս են նախաքրիստոնեական շրջանից` կապված կրակի պաշտամունքի հետ: Իսկ քրիստոնեական ընկալումով Տեառնընդառաջի կրակը խորհրդանշում է Ճշմարիտ Լույսը, և եկեղեցին արգելում է հեթանոսական իմաստով կրակավառությունը: Քրիստոսն է աշխարհի լույսը, և այդ խորհրդով ենք մոմեր վառում, տուն տանում: Ճանաչելով Կենդանի Արեգակին և Լույսին` մենք մեր ընծայումն ուղղում ենք Քրիստոսին, ոչ թե հեթանոսական կրակին:
Տեառնընդառաջն ինչպես անցյալում, այնպես էլ այսօր շարունակվում է նշվել մեծ շուքով, ուրախությամբ ու հանդիսություններով: Սակայն հայ իրականության մեջ Տեառնընդառաջի տոնակատարության՝ գոյություն ունեցած ազգային պատկերացումներից, սովորույթներից, ավանդություններից ոչ բոլորն են պահպանվել այսօր:
Տոնը հայոց կենցաղում հայտնի էր տարբեր անվանումներով` «Տօռոնջ-տօռոնջ» (Ղազախ), «Տառինջ-տառինջ» (Հին Ջուղա), «դըրընդեզ» (Վաղարշապատ) և այլն: Սակայն առավել տարածված էր «Տրընդեզ» անվանաձևը, որը պահպանվել է մինչ օրս:
Կենցաղում տոնի ամենատարածված բաղադրիչը ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունն է, որը սկսվում էր փետրվարի 13-ի երեկոյան՝ ժամերգությունից հետո, երբ կատարվում է նախատոնակ:
Խարույկը պատրաստում էին եկեղեցիների բակերում, տներում (սովորաբար՝ երդիկների վրա), փողոցներում, դաշտերում և այգիներում: Հիմնականում առաջնությունը տրվում էր եկեղեցու կամ ավագանու խարույկներին: Ղազախի գյուղերում, օրինակ, դեզը վառվում էր միայն եկեղեցու մոտ: Հին Ջուղայում փշե դեզը եկեղեցու գավթում պարտավոր էին պատրաստել նույն տարում պսակված երիտասարդները: Անվանի ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը նշում է, որ Գանձակի գավառում նորապսակները ցրտենի ծառի ճյուղեր էին բերում և եկեղեցու բակում դարսում (քանի որ հավատում էին, որ Քրիստոսին ծնված ժամանակ այդ ծառի ճյուղերով են փաթաթել): Եթե երիտասարդներից մեկը զլանում էր այդ պարտականությունը կատարել, քահանան նրանից տուգանք էր վերցնում: Երբ քահանան, կատարելով կարգը, իր մոմով առաջինը վառում էր դեզը, վառում էին նաև շարքի կանգնած նորապսակները, և այլևս ոչ ոք: Այլ վայրերում ևս դեզը վառելու իրավունքը քահանայից հետո դարձյալ նորապսակներինն էր:
Ամուսինները երեք անգամ պտտվում էին խարույկի շուրջ, երեքական անգամ թռչում դռնատունջի վրայից, երեխաներն էլ, մի հավ գրկած, կանգնում էին խարույկի շուրջ, որպեսզի մեծ պասին հավերը հաճախ ձու ածեն:
Բանահավաք Քաջբերունին նշում է, որ դեզի վրայով ցատկելը նրա համար էր, որպեսզի ազատվեին ամեն տեսակ «չլավից»` ոչ լավից, վատից: Մի քանի օրվա ծննդաբերած կնոջը նույնպես թռցնում են կրակի վրայով, որպեսզի քառասունքից ազատվի: Չարից ազատվելու համար կրակով այրում էին իրենց շորի որևէ մասը (Դարալագյազի գաղթական ժողովուրդ):
Մանրամասները՝ Qahana.am-ում:
Լրահոս
Տեսանյութեր
Աշխարհի առաջնությունից առաջ ինձ «подножка տվեց» Սիմոն Մարտիրոսյանը. Փաշիկ Ալավերդյան