Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ի հարցազրույցը ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահ Երվանդ Խունդկարյանի հետ։

-Պարոն Խունդկարյան սկսենք հանրային մեծ հնչեղություն ունեցող գործից ու հարցից։ Վճռաբեկ դատարանը քննելով ՀՀ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին կալանքից ազատ արձակման մասով դատախազության բողոքը, այն մասամբ  բավարարեց  ու ուղարկեց վերաքննիչ դատարան նոր քննության։ Ի՞նչ էր ենթադրում մասնակի բավարարումը։
-Մինչև բուն հարցին պատասխանելը, կցանկանամ անդրադարձ կատարել ընդհանրապես վճռաբեկ դատարանի նախագահի լիազորություններին ։ Եթե նախկինում վճռաբեկ դատարանի նախագահը, չհանդիսանալով որևէ պալատի դատավոր, չգտնվելով որևէ պալատի կազմում, ըստ էության, կարելի էր ասել, որ կարող էր մասնակցություն ունենալ թե՛ քրեական պալատի, թե՛ քաղաքացիական և վարչական պալատի նիստերին կամ էլ լրիվ հակառակ մեկնաբանություն տալ, որ ոչ մի տեղ էլ չէր կարող մասնակցել, ապա ներկայումս՝ ապրիլի 9-ից հետո կատարված փոփոխություններով դատական օրենսգիրքը սահմանում է, որ վճռաբեկ դատարանի նախագահը հանդիսանում է կոնկրետ պալատի դատավոր։ Ներկա դրությամբ, ես ինքս քաղաքացիական և վարչական պալատի դատավոր եմ և այս պալատի դատավոր լինելով հանդերձ՝ կարող եմ ասել, որ արդարացված է նաև իմ՝ տեղեկացված չլինելը բոլոր մանրամասնություններին, թե ինչու քրեական պալատի որոշումը ծնվեց հենց այդ տեսքով։ Մեր շփումների ժամանակ այն համոզմունքն է գալիս, որ ձեզ մոտ կարող է տպավորություն ձևավորվել, որ մենք շատ անհետաքրքիր զրուցակիցներ ենք լրագրողների համար, բայց հասկացեք, որ այդ ոճի մեր շփումը հենց դատական օրենսգրքի, սահմանադրության պահանջն է։ Դատաիրավական բազմաթիվ պրոցեսների արդյունքում մենք փորձեցինք այնպես անել, որ դատավորի համար ապահովվի ոչ միայն արտաքին անկախություն՝ անկախություն արտաքին աշխարհից, պաշտոնատար անձանցից, ճշնումներից։ Մենք նաև պարտավորվեցինք ապահովել դատավորների ներքին անկախությունը, որ նույն դատավորը պետք է անկախ լինի նաև դատարանի նախագահի միջամտություններից։ Այսինքն այնտեղ, որտեղ կա արդարադատական գործընթաց, այդտեղ ներքին ու արտաքին ճնշումները պետք է բացառվեն։ Այնպես որ, ես ներողություն եմ խնդրում, բայց չեմ կարող մեկնաբանել և որևէ կարծիք հայտնել, թե ինչու վճռաբեկ դատարանի քրեական պալատի որոշումը ծնվեց հենց այդ տեսքով։

- Վերջերս Հայաստանը վավերացրեց  Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 16-րդ արձանագրությունը, որը հնարավորություն է տալիս դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան՝ խորհրդատվական կարծիքի համար։ Արդյո՞ք հնարավոր չէր հենց այս գործով, որը կարող է փորձաքար լինել դատական համակարգի համար, դիմել խորհրդատվական կարծիքի համար, քանի որ ինչպես հայտնում են գործով պաշտպանները, ելնելով գործի ելքից, պատրաստվում են դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։
- Իրավացի եք, 2018թ․-ին ՀՀ-ում ուժի մեջ մտավ 16-րդ արձանագրությունը, որը հնարավորություն է տալիս բարձրագույն դատական ատյաններին համապատասխան հարցում կատարել կոնկրետ գործերի քննության հետ կապված ՄԻԵԴ։ Այսինքն եթե դատարանի, դատավորի կարծիքով վեր է հանվել մի խնդիր, որը, իր կարծիքով, հակասության մեջ է մտնում կոնվենցիոն նորմերի հետ, որպեսզի այդ սխալներն անընդհատ չկրկնվեն, շատ դրական քայլ էր, որ հնարավորություն ընձեռնվեց դատավորներին կոնկրետ հարցումներ ուղարկել ՄԻԵԴ։ Իհարկե, ՄԻԵԴ-ի կարծիքը դատավորի համար կաշկանդող չէ, ընդամենը խորհրդատվական բնույթի է, բայց որպեսզի դատավորը կամ դատարանը նման հարցում ուղարկի,  դատարանի մոտ պետք է համոզմունք առաջանա, որ այդ նորմերի կիրառման տեսանկյունից որոշակի մրցակցություն ու հակասություն կա ներպետական օրենսդրության ու միջազգային կոնվենցիոն նորմերի միջև։Եթե դատավորը դա չի տեսել, ապա նա պարտավոր էլ չի նման բնույթի հարցադրումներ ուղարկել։ Մեր դատավարական օրենսգրքերը նույնպիսի իրավիճակ նախատեսում են նաև Սահմանադրական դատարան դիմելու պարագայում։ Որպեսզի դատավորը դիմի Սահմանադրական դատարան, դատավորի մոտ պետք է հարց առաջանա՝ արդյո՞ք իր կողմից կիրառվող նորմը հակասում է սահմանադրությանը թե ոչ։ Վերաքննիչ ու առաջին ատյանի դատարանի իրար հակասող դատական ակտերից չենք կարող կատեգորիկ ենթադրել, որ նորմն իր մեջ պարունակում է հակասահմանադրականություն։Ես նույնիսկ ԱԺ-ում իմ ելույթի ժամանակ ասել եմ, որ բնական եմ համարում, երբ տարբեր ատյանի դատավորները տարբեր ձև են մտածում։Մենք ոչ թե պետք է սա ծանր տանենք, այլ ընդհակառակը, պետք է ողջունենք։ Եվ այս հակասական մեկնաբանություններն են, որ ստիպում են վճռաբեկ դատարանին, որպեսզի ստեղծի իր նախադեպային որոշումները։ Այնպես որ, մեր հասարակությունը չպետք է խուսափի ու խորշի, երբ տարբեր ատյանի դատարաններ տարբեր դիրքորոշումներ ունեն նույն հարցի վերաբերյալ։

-Պարոն Խունդկարյան Հայաստանում իշխանափոխությունից հետո հաճախ հնչում է կարծիք, որ անհրաժեշտ է ներդնել անցումային արդարադատություն։ Ինչ կասեք, որն է սրա օգուտները, դատական համակարգի վրա ինչ ազդեցություն կարող է այն ունենալ։ Ու հատկապես հնչեղ գործերով հնարավոր է, որ օգներ այն դատական համակարգին։
- Ճիշտ եք, շատ է խոսվում անցումային արդարադատության մասին, բայց կարող եմ ասել, որ անցումային արդարադատություն տերմինն է հանրությանը շփոթության մեջ դնում, քանի որ օգտագործվում է «արդարադատություն» արտահայտությունը։ Այդ գործընթացի նպատակը, հասցեատերը միայն դատարանները չեն, քանի որ երբ մենք խորանում ենք էության մեջ, գործընթացը վերաբերում է նախաքննությունից մինչև դատական ատյաններ։ Այսինքն եթե մենք չունենք վստահություն կամ ունենք կասկածներ նախաքննության նկատմամբ, նախաքննության վրա հսկողություն իրականացնող դատախազության նկատմամբ և այդպես շարունակ, այդ հիմքով է, որ առաջարկվում է ստեղծել վստահություն վայելող մարմիններ, որոնց կողմից իրականացվող գործընթացը հանրության կողմից ավելի ընկալելի ու ընդունելի կլինի։ Բայց որ ասեմ մեր դատական ատյանները կամ դատական համակարգն ի վիճակի չէ այդ խնդիրները լուծել, այդպես չէ, քանի որ այդպիսին չի այսօր մեր դատական գործերի վիճակագրությունը։ Ասել, որ մեր համակարգը չի աշխատում և խնդիր կա այլ մարմինների ձևավորման, ես այդ կարծիքը չունեմ։ Առավել ևս, ցանկացած մարմին ստեղծելիս մենք պետք է տեղավորվենք սահմանադրության պահանջների մեջ։ Այսինքն, եթե նույնիսկ օրենսդրական այնպիսի մոտեցում կլինի, որ օրենսդիրը տեսնում է հատուկ  մասնագիտացած դատարանի ստեղծում, այո, սահմանադրությունը մեզ այդ հնարավորությունը տալիս է։ Իսկ թե այդ մասնագիտացված դատարաններն ինչ գործեր կքննեն, ևս օրենսդիրի որոշելիքն է։ Անցումային արդարադատության ներդրումն էլ իրականացվում է այն դեպքերում, երբ արդարադատական մարմինները ի վիճակի չեն որևէ աշխատանք անելու։ Այդպիսի իրավիճակ մեր երկրում չկա։

- Պարոն Խունդկարյան անդրադառնանք Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռներին, որի՝ ընդդեմ Հայաստանի կայացված վճիռների մի մասը օրենսդրական բացերի հետ է կապված, որը չի համապատասխանում Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիային։ Այս դեպքում վճռաբեկ դատարանը, որպես բարձրագույն ատյան, արդյո՞ք պետք է հետևի հենց միայն մեր օրենսդրությանը, թե նաև Կոնվենցիային՝ հաշվի առնելով, որ գործի քննությունը կարող է հանգեցնել ընդդեմ Հայաստանի ևս մեկ վճռի։
- Կոնվենցիոն նորմերի կիրառման տեսանկյունից վճռաբեկ դատարանը որևէ կաշկանդվածություն չունի։Այո, վճռաբեկ դատարանը շատ դեպքերում օրենքի բացերը լուծում է հենց Կոնվենցիոն նորմերի անմիջական կիրառման շնորհիվ։ Եվ իր նախադեպային որոշմամբ, կարելի է չակերտավոր ասել, որ ուղղություն է տալիս դատարաններին, որ այս բացը հաղթահարելի է այս եղանակով։ Բայց լինում են նաև այլ իրավիճակներ։ Այսպիսի օրինակ, անձին բարոյական վնասի հատուցման առջև կանգնեցնելը։ Մեր օրենսդրության մեջ կիրառվում է ոչ նյութական վնաս հասկացությունը, բայց ժամանակին քաղաքացիական օրենսդրությունը չէր տեսնում ոչ նյութական վնասի հատուցման հնարավորություն։ Նույնը, մենք ունեինք սահմանադրական նորմ, որն ասում էր, անձին պատասխանատվության կարող ես ենթարկել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով։ Մենք ոչ նյութական վնասի հատուցման դեպք օրենսդրությունում չէինք նախատեսել։ Ուստիև, եթե կոնվենցիոն նորմի կիրառմամբ, որ այո բարոյական վնասը կարող է հատուցվել հոգեկան տառապանքի մասով, բայց մենք չէինք կարող կիրառել, քանի որ մենք կխախտեինք սահմանադրությունը։
Այսինքն սա այն բացն էր, որ նախադեպով հաղթահարելի չէր, դրա  համար մենք ունեցանք օրենսդրական փոփոխություններ։ Բայց այն բացերը, որոնք հակասության մեջ չեն սահմանադրության հետ, վճռաբեկ  դատարանը կարողանում է դրա լուծումները տալ, բայց մեկ դեպքում․ վճռաբեկ դատարանը որպեսզի իր խոսքը կարողանա ասել, վճռաբեկ դատարան պետք է հասնի նորմալ ձևակերպված վճռաբեկ բողոքներ, որն իր էությամբ այնպիսին լինի, որ վճռաբեկ դատարանի դատավորների մոտ համոզմունք առաջացնի, որ բողոքը ենթակա է վարույթ ընդունման։ Մենք շատ անգամ կարող ենք գործում տեսնել խնդիրներ, բայց ի վիճակի չլինենք դա հաղթահարել կամ շտկել, քանի որ բողոքում այդպիսի հիմքեր չունենք։

-Հայաստանում բավական մեծ է հետաքրքրությունը ՄԻԵԴ վճիռների ու հատկապես դրանց արդյունքում պետության կողմից փոխհատուցվող գումարների չափերին։ Հասարակության մեջ կան կարծիքներ, որ այդ գումարները պետք է տրվի այն դատավորի կողմից, որի սխալի պատճառով արձանագրվել է այդ խախտումը։ Ի՞նչ կասեք այս մասին։
-Ոչ մի միջազգային փաստաթղթերով ընդունելի չէ որ դատավորն իր կողմից կատարված սխալի համար ենթարկվի նյութական պատասխանատվության։ Դա ամբողջ եվրոպական ընտանիքում անընդունելի մոտեցում է։Դատավորը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել միայն ու միայն այն դեպքում, եթե կատարել է հանցավոր արարք, որն էլ հաստատվել է օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով։

- Անդրադառնանք դատավորների սոցիալական երաշխիքների նվազեցման նախաձեռնությանը, որին Դատավորների միությունը դեմ է արտահայտվել։ Արդյո՞ք սա չի բերում ընկալման, որ կամ պետք է պահպանվի դատավորների բարձր սոցիալական երաշխիքները, թոշակները, կամ դատավորների շրջանում կլինի կոռուպցիա։
-Ես մեկը մյուսի հետ չեմ կարող կապել։ Մենք խոսեցինք, որ դատավորի անկախության տեսանկյունից կարևոր է, որ դատավորը ներքին ու արտաքին աշխարհում ճնշումների, ազդեցությունների չենթարկվի։ Դատավորը լինի ազատ։ Մյուս կարևոր հանգամանքը դատավորների սոցիալական երաշխիքների ապահովումն է՝ աշխատավարձն է , թոշակն է։ Դատավորը պետք է համոզված լինի, որ իր այս շատ-շատ սահմանափակումներով կյանքը արդարացված է, քանի որ ապագայում նա ունենալու է ապահով ծերություն՝ կենսաթոշակի տեսքով։ Եվ դատավորների միությունն արձագանքեց գործադիր մարմնի մի թևի կողմից ներկայացված օրենքի նախագծին, որով փորձ էր արվում կտրուկ իջեցնել դատավորներին վճարվելիք կենսաթոշակները՝ սահմանելով կենսաթոշակի վերին շեմ, որը եթե մենք թվաբանական գործողություններով վերհանեինք, կստացվեր որ դատավոր կլիներ, որը 2 կամ  2,5 անգամ կկորցներ իր թոշակը։ Դատավորների կենսաթոշակի առումով մենք տարիներ ի վեր հետընթաց ենք ապրել։ Եթե նախկինում դատավորին կենսաթոշակ էր տրվում իր վերջին աշխատավարձի 70 տոկոսի սահմաններում, ապա այսօր դա դարձել է մոտ 49,5 տոկոս, որն էլ որոշակի իրավիճակում հաշվարկվում է ոչ թե այսօր դատավորի աշխատավարձով, այլ 2014թ․-ի հունիսի 1-ի դրությամբ ստացած աշխատավարձը։ Իսկ այն հարցին, թե դատավորների թոշակի ցածր լինելը բերում է նրան, որ կոռուպցիա լինի, դա անընդունելի մոտեցում է, քանի որ դատավորներն օրինապաշտ քաղաքացիներ են։ Այդ կոռուպցիոն երևույթները քրեորեն հետապնդելի արարքներ են։ Ես չեմ կարող նույնիսկ մտքում ունենալ, որ որևէ դատավոր այս նպատակով կոռուպցիայի մեջ է, բայց որպեսզի հանրության մոտ էլ այդ վերաբերմունքն առաջանա, այո, դրա համար պետք է դատավորին տալ բարձր աշխատավարձ, որ հանրության մոտ այն վստահությունը լինի, որ այսքան աշխատավարձ ստացող դատավորի մտքով չի անցնի երբեք այլ բաների մասին մտածել։

Հարցազրույցը՝ Աննա Մկրտչյանի, որն  անցկացվել է «ԶԼՄ-ների ու դատական իշխանության միջև հարաբերությունները․Եվրոպայի խորհրդի չափորոշիչները և անդամ պետությունների լավագույն փորձը» քննարկման շրջանակներում։