Ձեր վստահելի աղբյուրը

Կարդում եմ ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի «Կյանք և ազատություն» ինքնակենսագրական գիրքը: Զգացողությունն այնպիսին է, ասես մի ամբողջ  սերնդի ինքնակենսագրություն է...  չէ՛, 20-րդ դարի երկրորդ կեսի և 21-րդ դարասկզբի  հայի կենսագրություն՝ անհոգ մանկություն, ուսում, աշխատանք, Ղարաբաղ, պատերազմ, Անկախ Հայաստան: Դրանք էլ  հենց գրքի երեք մասերն են՝ 1. Խաղաղ կյանք, 2. Ղարաբաղ, 3. Հայաստան:  Եվ եթե առաջին մասում հեղինակը սոսկ իր սեփական ճակատագրի կերտողն ու պատասխանատուն է, ապա հաջորդ երկու մասերում նրա ուսերին է դրված հսկայական բեռ՝ հաղթել Արցախյան ազատամարտում և ոտքի կանգնեցնել  Հայաստանի տնտեսությունը:  Պատմականորեն դժվարին փուլերում   առաջնորդ լինելը  տրված չէ  ամեն մարդու. եզակիներն են ընդունակ  ստանձնելու նման   պատասխանատվություն: Այդ մեկը մեր պատմության բեկումնային մի ժամանակահատվածում  դարձավ Ռոբերտ Քոչարյանը, և այդ ճանապարհի մասին է պատմում  իր ինքնակենսագրական գրքում:

Միանգամից  ասեմ, որ չի ստացվում սովորականի նման ընթերցանությունն առաջին էջից սկսել, քանի որ բովանդակությանը աչք գցելուց հետո սկսում ես բացել համապատասխան էջը՝ շտապելով տեղեկանալ ԼՂՀ կարգավորման շուրջ  բանակցությունների,  Մարտի 1-ի, Հոկտեմբերի 27-ի, ՀՀ և տարբեր երկրների  նախագահների ու քաղաքական գործիչների փոխհարաբերությունների,  1998  և 2003 թվականների նախագահական ընտրությունների և բազմաթիվ նման «գաղտնիքների» մասին բացահայտումներին: Ուզում ես ամեն ինչ րոպե առաջ իմանալ, և  անընդհատ էջից էջ ես թռչում, մանավանդ որ ոչի՛նչ անտեսված չէ,  ոչի՛նչ   շրջանցված չէ:

Ու մեկ էլ գիտակցում ես, որ կատարված իրադարձության մասին նոր բան իմանալու ձգտումից  զատ, գրքից  չես կարողանում կտրվել այն պարզ  պատճառով, որ ուղղակի  հաճույքով ընթերցում ես:  Անպաճույճ, անսեթևեթ, միաժամանակ խորն ու  գործի լիակատար իմացությամբ շարադրված գիրքը մեծ չափով գրավում է նաև  նրանով, որ քո երկրում կատարված իրադարձությունները սկսում ես դիտարկել մեկ այլ  տեսանկյունից...  որոշում կայացնող մարդու տեսանկյունից:
Հասարակությունն է  ցանկացած  որոշման կրողը. բայց ինչպե՞ս, ի՞նչ պայմաններում, ի՞նչ իրողությունների և հանգամանքների հաշվարկմամբ են կայացվել պետական կարևորության  որոշումները՝  խորությամբ չենք   իմանում այնքան ժամանակ,  քանի դեռ  որոշում կայացնողն ինքը չի ներկայացնում տվյալ պահի իրավիճակը: Ահա այս գրքի իրական արժեքը՝  հենց մեր կյանքին  առնչվող որոշումների խորագաղտնիքների բացահայտումը: Ընդ որում, տեքստից անգամ զգացվում է  Ռոբերտ Քոչարյանի  բնավորությունը. առկա են միայն փաստեր՝ առանց  սենտիմենտալ արդարացումների, առանց «հետին խելքի» սրբագրումների, առանց ավելի լավն ու կատարյալը երևալու ծածուկ ցանկության, առանց ավելորդ համեստության կամ գոռոզամտության: Մարդը կատարել է իր ստանձնած  գործը և  ներկայացնում է կատարածը:
Ի թիվս բազմաթիվ հայտնի իրադարձությունների  մասին տեղեկությունների,  անչափ հետաքրքիր են նաև երկար ժամանակ առաջին դեմք  եղած մարդու  գնահատականները սեփական աշխատաոճի,  իշխանական և հետիշխանական  շրջանների մասին:

«Իմ չափազանց լուրջ վերաբերմունքը տվածս խոստումների առումով ՝ վերացնում էր պոպուլիզմի և դեմագոգիայի բոլոր ճանապարհները: Խոսք տալ, պայմանավորվել անել ինչ-որ բան  և դա չկատարել՝ ինձ համար խստագույնս անընդունելի էր: Ես գտնում էի, որ միշտ պետք է խոստանալ ավելի քիչ, քան ի վիճակի ես անել: Երևի այդ պատճառով էլ իմ խոսքն ու հարցազրույցները միշտ եղել են ազնիվ, հստակ ու զուսպ... երբեմն երևի չափից ավելի զուսպ»: (Մաս 3, գլուխ 20):

1997թ. Լևոն Տեր –Պետրոսյանի առաջարկով Հայաստանի վարչապետ դառնալն այնքան էլ հեշտ որոշում չի եղել Ռ.Քոչարյանի համար. «Ես հասկանում էի, որ բախվելու եմ բազմաթիվ պրոբլեմների: Առաջինը՝ ես վատ գիտեի Հայաստանը: Երկրորդը՝ երբեք չէի խառնվել Հայաստանի քաղաքական գզվռտոցներին և բացարձակապես գլուխ չէի հանում դրանցից:   Երրորդը և շատ կարևորը՝ վատ էի տիրապետում գրական հայերենին: ......Դա ինձ համար լրջագույն պրոբլեմներից մեկն էր՝ գնում ես ղեկավարելու կառավարությունը մի երկրում, որի լեզվով ոչ միայն դժվար ես կարդում ու գրում, այլ անգամ դժվար ես խոսում»: (Մաս 3. Գլուխ 11/):
Երևի աշխարհի շատ  էքս-նախագահներ  կհամաձայնեն Քոչարյանի հետևյալ մտքի հետ.«Երբ դու շատ մեծ ղեկավար ես, քեզ թվում է, թե դու անսխալ կռահում ես  ամեն մեկի  էությունը: Անկեղծ հավատում ես քո խորաթափանցությանը, ինչը բարձրացնում է ինքնագնահատականդ: Ո՜նց  չէ... Դու հաճախ մարդկանց տեսնում ես այնպիսին, ինչպիսին նրանք են ուզում քո աչքին երևալ: Շրջապատողներդ քեզ  շատ ավելի լավ գիտեն, քան դու ինքդ: Դու մեկն ես, նրանք՝ հարյուրներ, և նրանք քեզ ավելի լավ են զգում, որովհետև  դրանից է  կախված նրանց բարեկեցությունը: ........Քեզ համար կարևոր է, որ նրանք կատարեն իրենց աշխատանքն այնպես, ինչպես դու ես պահանջում: Արդյունքում ստացվում է, որ շատերը հիանալի հարմարվում են քո պահանջներին և իրենց գործն իրոք լավ են անում: Բայց պարզվում է, որ  քո կարծիքը նրանց մարդկային որակների մասին իրականությունից շա՜տ հեռու է» :(Մաս 3. Գլուխ 23):

Արդեն տպագրության փուլում գտնվող  գրքին ավելացվել են  երկու հետգրություններ: Առաջինը  ( 20 հունիսի 2018թ.) արձանագրում է Հայաստանում կատարված «թավշյա հեղափոխությունը»՝ մտահոգություն հայտնելով Արցախի  և Հայաստանի անվտանգության կապակացությամբ, և  հուսալով, որ  հեղափոխական պոպուլիզմը  հնարավորինս շուտ կփոխակերպվի  կառուցողական աշխատանքի:

Երկրորդ հետգրությունն ավելացված է արդեն հայտնի իրավական գործողություններից հետո՝  օգոստոս 30-ին:

P.P.S. - «Այն ամենն, ինչը մեզ հաջողվեց կառուցել Հայաստանում  երկար տարիների ընթացքում, ինչի մասին գրել էի այս գրքում՝  նոր իշխանությունը կործանում է հետևողականորեն և էնտուզիազմով: Դարձյալ վտանգի տակ են և՛ Հայաստանի, և՛ Արցախի անվտանգությունը: Ես չէի պատրաստվում քաղաքականություն վերադառնալ: Կարծում էի՝ շրջել եմ այս պատմության  վերջին էջը և վերջակետ եմ դրել: Բայց պարզվում է, որ երբեմն քաղաքականությունն ինքն է քեզ մոտ վերադառնում: Չգիտեմ, թե  ինչպես կզարգանան հետագա իրադարձությունները, բայց ես պատրաստ եմ պայքարել, և գուցե այս գրքում նոր գլուխ  ավելանա»:

Անկեղծ ասած,  մեծ ամոթ եմ զգում ոչ այնքան  Ռոբերտ Քոչարյանի դեմ սանձազերծված այս օրերի  դատական ֆարսի  համար, որքան  մարդկային երախտամոռություն  համար... 90-ականներից հետո մեր կյանքը հիշենք, Հայաստանում ապրած գիտակից հայրենակիցնե՛ր ջան, ոչ թե ենթարկվենք  «20 տարի պետությունը քանդել են»  մանիպուլյացիային:  Ես հիանալի գիտեմ մեր ժողովրդի ծայրահեղացված համակրանքներն ու հակակրանքները, գիտեմ  «ուրիշի աչքի փուշը» գերան  դարձնելու սովորությունը, գիտեմ նաև, որ  այս տողերը, և ընդհանրապես գիրքը,  ամեն մեկն ընկալելու է ՀՀ երկրորդ նախագահի հանդեպ ունեցած իր անձնական վերաբերմունքի դիտանկյունից: Մեղմ  ասած՝  յուրաքանչյուրի գործն է...

Ա՛յ, թե ինչպե՞ս կընդունվեր Ռ. Քոչարյանի «Կյանք և ազատություն» գիրքը  ո՛չ այսօրվա անհասկանալի Հայաստանում, ով  ինչ  մեկնաբանություններ կաներ ու ինչ գնահատականներ կտար` չգիտեմ:  Բայց անհերքելի է փաստը, որ  սա Անկախ Հայաստանի և Արցախյան գոյամարտի  պատմությունն է՝ շարադրված այդ պատմության  կարևորագույն կերտողներից մեկի կողմից:

Լիա Իվանյան