Ձեր վստահելի աղբյուրը

ՀՀ երկրորդ նախագահ  Ռոբերտ Քոչարյանի «Կյանք և ազատություն» ինքնակենսագրական գրքի երկրորդ մասն  անվանված է «Ղարաբաղ», և 180 էջերում ներկայացված  են 1987-1996   թվականների  իրադարձությունները: Միայն բովանդակությանը նայելով կարելի է պատկերացնել շարադրանքի ընդգրկումը:

Գլուխ 5. Ազատագրական պայքարի սկիզբը  (Ստորագրահավաք  Հայաստանին միանալու համար: Խաղաղ հավաքներ: Դիմակայություն:   Սուգայիթ: )
Գլուխ 6. Պատերազմի սահմանագծին  (Պատրանքների ավարտը:  Արկադի Վոլսկին և նրա կոմիտեն:  ՛՛Միացում՛՛:  Անվտանգությունը հարցականի տակ: )
Գլուխ  7. Պարտիզանական պատերազմ  (Պատժիչները:  Բարեկամներ և թշնամիներ:  ՛՛Օղակ՛՛ գործողությունը:)
Գլուխ 8 . Էյֆորիայի և հուսահատության միջև  (Միջնորդներ: Հանրաքվե: Խորհրդային զորքերի դուրսբերումը: Կյանքը ռմբակոծությունների տակ: Խորհրդարանական ընտրություններ:  Ինքնապաշտպանության կոմիտե:  Խոջալուի գրոհը: Եղբայրս:  Շուշիի գրավումը:  Շրջափակման ճեղքումը:  Կորցնում ենք Ղարաբաղը :)
Գլուխ 9. Բեկում պատերազմի ընթացքում (Պաշտպանության Պետական կոմիտեի ստեղծումը: Առաջին հաջողությունները: Քելբաջար: Աղդամ: Գաղտնի  հանդիպում Հեյդար Ալիևի հետ: Ապարդյուն բանակցություններ: Վլադիմիր Կազիմիրով: Պրիմակովը և գերիների փոխանակումը: Արկադի Ղուկասյան: Խաղաղություն դարձած զինադադար:)
Գլուխ  10. Պատերազմից դեպի խաղաղ շինարարություն:

Շատ արցախցիներ, եթե ոչ բոլորը,  գիրքը կարդալով՝ կվերապրեն 1987-ի աշնան խանդավառությունը, երբ հավատալով «պերեստրոյկայի» կարգախոսներին՝ Հայաստանին միավորվելու խնդրանքով տասնյակ հազարավոր ստորագրություններով նամակներ ուղարկեցին  Մոսկվա,  և թե ինչպես սումգայիթյան  ողբերգությունը մեկ օրում ոչնչացրեց այդ հույսերը: Կվերապրեն մտերիմների կորուստները, ավերված բնակավայրերի ցավը,  ռմբակոծությունների սարսափը, ինչպես նաև տեղային նշանակության  և ռազմավարական հզոր հաղթանակների բերկրանքը,  սեփական պետության կայացման դժվարին ու միասնական ուղին:

Շատերն իրենց կգտնեն այս  էջերում:  Այն տարիներին թերթերից ու նորություններից, այսօր  արդեն կյանքից ու պատմությունից  մեզ ծանոթ Արցախյան ազատամարտում  կարևոր  դերակատարություն ունեցած գրեթե բոլոր մարդկանց ենք հանդիպում գրքի  այս էջերում...

«Սերժ Սարգսյանն արդեն վաղուց էր համակարգում ջոկատների գործողությունները,  իսկ հիմա պաշտոնապես նրան հանձնվեց Ինքնապաշտպանության կոմիտեի ղեկավարի պաշտոնը : Սամվել Բաբայանի կամային որակները ինքնաբերաբաբար նրան դարձրեցին ամենաազդեցիկ հրամանատարը: Հայաստանում այդպիսի ազդեցիկ դեմք, անկասկած,   արդեն դարձել էր Վազգեն Սարգսյանը:  Այդ ժամանակ, Շուշիի գրոհից առաջ ,գործողության ընդհանուր ղեկավարումը վստահվեց պրոֆեսիանալ զինվորական Արկադի Տեր-Թադևոսյանին՝ Կոմանդոսին, ով արդեն մի քանի ամիս գտնվում էր Ղարաբաղում»: (Մաս 2, գլուխ 8): 

Այսպիսի բազմաթիվ էջեր կան՝ մի քանի տասնյակ հայտնի ու անհայտ  անձանց անուններով... ընդ որում, մի շատ հետաքրքիր նրբություն կա՝ հիմնականում դրական շեշտադրմամբ: Եվ որ շատ ավելի  կարևոր է՝ մարդիկ ներկայացված են տվյալ ժամանակահատվածում ունեցած  դերակատարությամբ ու հեղինակությամբ.  հետին թվով սրբագրումներ չկան, որևէ մեկի գնահատականը չի տրվում հետպատերազմական շրջանի փոխհարաբերությունների տեսանկյունից  (հետագան ներկայացված է գրքի երրորդ՝ «Հայաստան» մասում):

Իմ կարծիքով, սա հարգանքի մեծագույն դրսևորում է անհավասար պատերազմում աներևակայելի հաղթանակ տարած զինակիցների նկատմամբ: Այնքան ֆենոմենալ հաղթանակ,  որ  «Ադրբեջանում համոզված էին, որ մեր կողմից կռվում են ռուսները: Հավանաբար, նրանց գլխում չէր տեղավորվում այն  միտքը, որ փոքրիկ Արցախը կարող է այդպիսի հաջողությամբ  դիմագրավել ռեսուրսներով իրեն մի քանի անգամ գերազանցող երկրի ռազմական հզորությանը:»( Մաս 2, գլուխ 9/:   Մեջբերումը 1993թ. սեպտեմբերի վերջին  Մոսկվայում Վլ. Կազիմիրովի  կազմակեպած Ռ.  Քոչարյանի և Հ.  Ալիևի առաջին հանդիպումը նկարագրող  հատվածից է:  «...Կարևոր էր, որ նա հասկանա՝  կռվում ենք մե՛նք, այլ ոչ թե Ռուսասատանը, և եթե ուզում է պայմանավորվել, ապա պետք են ուղիղ շփումներ: Խոսեցինք նաև զինադադարի  հնարավորությունների մասին: Ինքը՝ Հեյդար Ալիևիչը հավատացած էր,և փորձում էր ինձ համոզել, որ  մեր փոխադարձ հակասությունները  պետք է մենք ինքներս լուծենք, առանց միջնորդների, ովքեր իրենց սեփական շահերն ունեն տարածաշրջանում: Ես ևս գտնում էի, որ ինքներս պետք է պայմանավորվենք,  բայց դժվար է հասնել կայուն ու երկարատև խաղաղության առանց միջնորդների: Պատերազմ սկսելն ավելի  հեշտ է , քան այն ավարտելը. անհրաժեշտ են շատ ռեսուրսներ և միջազգային երաշխիքներ  (Մաս 2, գլուխ 9):  

Ինչ վերաբերում է ազատամարտին Հայաստանի մասնակցությանն ու աջակցությանը, ապա այն ամենուր է. «Այդ ժամանակ մեր ու Հայաստանի միջև առկա էր շատ  ամուր զգացմունքային կապ: Մենք ասես իրար հետ հաղորդակցվող զույգ անոթներ լինեինք. Ղարաբաղում կատարվող ամեն բան անմիջապես իմանում  էին Հայաստանում, իսկ Հայաստանի բոլոր նորությունները միանգամից հասնում էին Ղարաբաղ» (Մաս 2, գլուխ 6):

Անկեղծ ասած, շատ դժվար է խիտ ու գործողություններով հագեցած տեքստից ընտրել և ներկայացնել  առանձին հատվածներ:   Անչափ ազդեցիկ են նկարագրվող բոլոր իրադարձությունները, ընդ որում՝ դրանց  իրականացման անհրաժեշտության պարզաբանմամբ,  բոլոր այն գործոնների ներկայացմամբ, որոնք ստիպել են տվյալ պահին կայացնել այս կամ այն որոշումը: Իսկ որոշումները իրականացնելու ճանապարհին հաճախ հարկ է եղել դիմել ռիսկի, խորամանկության, ու գրեթե միշտ՝ ղարաբաղյան հայտնի համառությանը...

Հետաքրքիր է ԼՂ բանակի ձևավորման ընթացքը.  «1992-ից առաջ մեր բանակում  սկսեցին հայտնվել  պրոֆեսիոնալ զինվորականներ:  ..... Ստացվեց անսովոր համակցություն. Խորհրդային բանակում ժամկետային  ծառայություն անցած ու  պարտիզանական պատերազմում  մարտական փորձ ձեռք բերած մեր մարտիկները և ռազմական գործը սովորած, բայց երբեք նման պայմաններում  չկռված պրոֆեսիոալ զինվորականներ:  Փոխադարձ ազդեցություններով  հետաքրքիր արդյունք ստացվեց. հենց աչքի առաջ մեր տղաները դառնում էին պրոֆեսիոնալ զինվորականներ, իսկ պրոֆեսիոնալ զինվորականները  մի փոքր պարտիզան էին դառնում:   Որոշ ժամանակ անց ամեն ինչ  վերջնականապես խառնվեց, և պրոֆեսինալ-ոչ պրոֆեսիոնալ  բաժանումը վերացավ:  (Մաս 2, գլուխ 8):

Չեմ կարող չանդրադառնալ պատերազմի տարիներին  մարտական ոգին մշտապես արթուն պահելուն միտված հետևյալ  քայլին. «...Շարժման առաջնորդներով  չընդունեցինք որևէ հատուկ որոշում, բայց իրար հետ պայմանավորվեցինք՝ չհանել ընտանիքները:   .........Այսօր ես կարող եմ խոստովանել, որ երեխաներիս, կնոջս ու մորս պատերազմի տարիներին Ղարաբաղում պահելը՝  կյանքումս երբևիցէ ընդունած որոշումներից ամենից ծանրն է եղել: »(Մաս 2, գլուխ 8):  

  Պատկերացնում ես այդ  որոշման իրական ծանրությունը՝ կարդալով օրինակ այս տողերը.  «Պատերազմում երեխաները շուտ են մեծանում: Տասը տարեկան տղաս գնդակոծությունների տակ ջրի էր գնում: ..... Երբեմն ,երբ նա ուրիշ երեխաների հետ ջրի էին գնում, Շուշիից հանկարծակի սկսվում էր գնդակոծությունը:  Ակնթարթորեն կողմնորոշվելով՝ երեխաները շատ արագ թաքստոցներ էին գտնում: Թաքնվում էին, սպասում, և երբ ամեն ինչ լռում էր՝ շարունակում էին ճանապարհը: (Մաս 2, գլուխ 8):

Պատերազմն  իր օրենքներն ունի, որ գիտեն միայն դրա միջով անցած մարդիկ, առավել ևս նրանք, ովքեր համարձակություն են ունենում ստանձնել որոշումներ կայացնելու  պատասխանատվությունը: Նման ընտրություն կատարած  և հաջողության հասած մարդը, տվյալ դեպքում Ռոբերտ Քոչարյանը, բնականաբար երբեք  չի կարող գերադասել խոսքը գործին: Ընդհանրապես, «Կյանք և ազատություն» գրքի 2-րդ մասն  այնպիսի զգացողություն է առաջացնում , ասես    կարդում ես   կյանքում  սեփական    առաքելությունը զգացած և այն իրակացրած մարդու խոստովանություն:  Առաջին ՝ «Խաղաղ կյանք» մասում իր «եսի» փնտրտուքներն էին... Երրորդը «Հայաստանն» է: Բայց ամենայն հավանականությամբ կլինի նաև չնախատեսված չորրորդ մասը՝  Արցախի  ազատությունը և Հայաստանի անվտանգությունը ազգի դավաճաններից  փրկելու պայքարը:

Հետաքրիր է, հիշեցի «Գլադիատոր» ֆիլմը, զորավար  Մաքսիմուսին և դավադիր Կոմմադուսին.... ոչինչ չի փոխվում այս աշխարհում, և միշտ  ավելի դաժան է պայքարը յուրայինի դիմակի տակ թաքնված թշնամիների հետ: Բայց միթե  վերջիններս չե՞ն հասկանում, որ պատերազմ  անցածների վախն  առաջին պայթյուններից և առաջին կորուստներից հետո   վերածվում է ամեն ինչ հաղթելու կամքի:

«Ես  հիմա շատ լավ պատկերացնում եմ,  թե ինչ է կատարվում  զինված կոնֆլիկտների գոտիներում:  ..... Կողքից կարող է թվալ, թե նրանք գտնվում են մշտական սարսափի վիճակում: Գուցե իմ զգացողությունները սուբյեկտիվ են, բայց  դա բնավ այդպես չէ:  Մեկ րոպեում չեն լինում լարվածության աճը, ռմբակոծությունների  հաճախականությունը: Կյանքի սովորական ընթացքը վատանում է աստիճանաբար, վտանգը  դառնում է առօրյայի մաս: Մարդիկ ապրում են մշտական տագնապի զգացողությամբ, բայց դա արդեն վա՛խ չէ:» (Մաս 2, գլուխ 8):

Հատկապես «Կյանք և ազատություն» գրքի երկրորդ մասը կարդալուց հետո՝  ևս մեկ անգամ իմ անկեղծ խոնարհումն եմ բերում Արցախյան հաղթանակը կռած բոլոր հայերին...

Լիա Իվանյան, գրող, հրապարակախոս