Լևոն Խեչոյան. «Սև գիրք, ծանր բզեզ»
«…Լսե՞լ ես, քաղաքում խնոցիներ հեծած յոթ վհուկներ են երևացել…»
90-ականների` հաղթած հեղափոխությանը հետևած ցուրտումութն էր: Պատերազմող Հայաստանի երկու զուգահեռ աշխարհները:
Քաղաքում, ինչպես այսօր, սահմանների ու պատերազմի հետ համեմատած, խաղաղության պատրանքի մեջ ապրում էին մարդիկ: 80-ականների վերջի անհավատալի ու չգերազանցված սերն ու համերաշխությունն անցել էին, մարդիկ կքել էին կենցաղի, հանապազօրյա հացի կռվի, ցրտի ու գոյության գրեթե անհույս պայքարի տակ:
Ու վեհ ու սիրով լի հարաբերություններին փոխարինելու էին եկել ճղճիմ խաբեությունը, խորամանկների, առևտրի, գողության, թալանի հարաբերությունները: Քաղաքին (ասել է, թե սահմանների ներսում) խնոցիներ հեծնած յոթ վհուկներն էին բաժին հասել, որ յոթ մահացու մեղքերն էին շաղ տալիս քաղաքի վրա. հպարտությունն ու որկրամոլությունը, ագահությունն ու նախանձը «եւ մասք նոցայ․․․»:
******
Գրքում կարծես թե հստակ ժամանակագրություն չկա, չնայած սկիզբը, ընթացքն ու վերջը «ֆիզիկապես» իրենց տեղերում են: Խեչոյանը, ասես Գողթան երգիչ, ասքեր է ստեղծում, լեգենդը, միֆը խառնում իրականության հետ, հյուսում Հայաստանի հերթական դժվար ժամանակահատվածի մասին երգող էպիկական պոեմ։
Ընդհանրապես, Խեչոյանին կարդալիս մտքում ինչ-որ խոշորացույց է պետք գործի դնել: Շատ կարևոր մանրամասներ, խիստ էական ասելիքը պետք է փնտրել տողատակերում: Եւ երբ խոշորացույցը մի քիչ մոտեցնում ես, տեսնում ես, որ Խեչոյան-Օնանի համար աստվածատուր Հողի մասին հեքիաթը (որում բարին ի վերջո պիտի հաղթի չարին) սկսել էր վաղուց: Նույնիսկ ավելի վաղ, քան վրացա-խորհրդային իշխանությունների թշնամանքը իր հոր հանդեպ, մինչ կտտանքները, որին ենթարկում էին հորը: Ջավախքում նրա պապական ընտանիքի հաստատվելուց էլ առաջ:
Խեչոյանը ընդամենը մի քանի տողում է հիշում իր տատին, որը, Արևմտյան Հայաստանի կարոտից ու ցավից «խելագարված», հանդերում ման էր գալիս: Էրգիրն էր փնտրում: Հետո արդեն հայրն էր հանդերից «բերում ավելին, քան ամբողջ կյանքում աշխատածը»՝ պատմություններ հողը կորցնելու, հողին տեր լինելու, հողի պատմած ավանդազրույցների, հողի փոխանցած իմաստության մասին:
Ու հետո նոր միայն հոգեվարքի մեջ գտնվող ԽՄ-ի ճիգերը՝ ճնշելու մարդկանց պայքարն իրենց հողի համար: Սկզբից՝ խորհրդային մեքենայի տեսանկյունից, ընդամենը միջհամայնքային կոնֆլիկտ, հետո խորհրդային զորքերի ռազմական գործողությունները սեփական քաղաքացիների դեմ, այնուհետև փլուզումն ու քաոսային վիճակը և իսկական կենաց-մահու պատերազմը: Եւ ի վերջո ժամանակավոր հրադադարը և մեր ավելի քան քսանամյա ներկայիս խաղաղության պատրանքը:
***************
ՀՈՂԸ
«Երբ տղաները եկան մեզ ազատելու, Վահրամն արդեն քարանում էր: Հողի երեսին արյան լճակը՝ կարմիր, մահվան հավերժությունը՝ սև։»
Եթե ուզում ես լսել Հողի ձայնը, ապա պետք է դուրս գաս քաղաքից՝ խնոցիներ հեծնած վհուկների աշխարհից։ Քաղաքում հողը ծածկված է մարդկանցից։ Պիտի գնաս դեպի հողը, որ զգաս նրա շնչառությունը։ Հողը, որի ամեն հատիկը թանկ է: Միակ է: Այդ միակ հատիկներով միլիմետր առ միլիմետր, մաս առ մաս, կտոր առ կտոր հավաքվել է հարազատ ռելիեֆը, հայրենիքը:
Թանկ հողը։
Ու մեզ ուրիշի հողը պետք չի: Անգամ փշուրը։ Մերը մեր փշուրներն են ու ամեն փշուրին կուլ գնացած կյանքերը: Որովհետև մինչև «ցորենի» հատիկը չմեռնի… հողը հայրենիք չի դառնա:
«Կարաբինը ձեռքիս՝ պառկել եմ հողի վրա. փորիս տակ շնչում, ազդրերիս արանքը սեղմվում, խլրտում է հողը, պառկել եմ նրա վրա, ինչպես սեփական կնոջ վրա են պառկում՝ որդեսերման սերմով բեղմնավորելու համար:»
Կարծում եմ՝ անհնար է գրել հողի ու հողի համար կռվի մասին, եթե դու չես մասնակցել այդ կռվին: Գիտակցաբար կռվել: Հանուն այս հողի մարդիկ թողնում էին իրենց ապահով կյանքը, շատերը այլ՝ բացարձակապես ապահով երկրներից, գալիս կռվելու նրա համար։
Մարդը (տղամարդը) կայացնում է որոշումը, կանգնեցնում է իր արդեն ապրվող կյանքը, թողնում կենցաղը, հասնում մարտի դաշտ ու զրոյական կետից սկսում ինչ-որ նոր կյանք, որը կարող է անմիջապես կտրվել, կամ կարող է ձգվել մինչև վերջ։ Միլիոնավոր հնարավոր սցենարներ մարդու մեկ կյանքի համար։
«Հետո Մհերին չէինք ճանաչում, մարմինը մաշվել էր: Ոտքերը կապել էին հետևակի մարտական մեքենայից, բնակչության կռվելու ոգին բարձրացնելու համար ցուցադրական քարշ էին տվել իրենց գյուղերի միջով: Հողի հետ շփվելուց դեմքերը ձեռքերը իրենք իրենց արձակած յուղից վառվել, հալվել ու սևացել էին: Գարանյան Սերոժը գուլպայից ճանաչեց, ասաց. «Մհերն է: Երեկ գիշեր՝ մարտից առաջ, գուլպան ես եմ կարկատել: Ինքը չէր կարողանում, տվեց ինձ, հաստատ ինքն է, սա իմ կարն է»:
Մարդիկ կենցաղային մարդկանցից վերածվում են զինվորների։ Զինվորները, որ քաղաքում ով ասես կարող են լինել, հողի սահմանագծին կանգնած, դառնում են պահապան հրեշտակներ: Ընդամենը երեք տարի առաջ 100-ից ավելի մեր զինվորները գնացին ու խառնվեցին զվարթուններին, որ չլինի թե մեղավոր Քաղաքում մարդիկ իրենց փափկասուն կենցաղից զրկվեն:
***************
Ծանր բզեզ
«Արտասովոր էր զոհին տեսնելը, որովհետև այդ նա՝ հետագա ամբողջ կյանքի ընթացքում մեր ետևից պիտի քայլեր, ինչպես պարանը վիզը գցած կարմիր երինջ: Նրանով դառնալու էինք մեկընդմիշտ կապանքված՝ ծանր, գերծանր բան՝ հողագնդի վրա ընկած:»
Երբ հողի զինվորները ետ են գալիս քաղաք, նրանք խեղդվում են մահացու մեղքերի մեջ թաղված քաղաքում: Ու երկատվում է անձը խելագարության մեջ:
Այս գիրքը կարծես պոեմ լինի, թեև՝ չափածո։ Կրկներգերով: Գնալով ուժգնացող, ծանրացող ակորդներով:
Օնանը ժպտում է:
Օնանը խելագարվում:
Ի՞նչն է մարտիկի համար ավելի դժվար՝ ծանր, կիսաքաղց ու կիսազեն պատերազմե՞լը, թե՞ խաղաղության մեջ՝ պատերազմի, ընկերների, մահվան մասին հիշողությունների բեռը շալակին, կենցաղում ապրելը:
Օնանը հռհռում է:
Ծանր բզեզը՝ մարդը ինքն է, ավելի ճիշտ իր մի մասը, որ մյուս հատվածի արագ ու անմտածված, բնազդային արարքներից հետո անցնում է՝ գիտակցությամբ ու գիտակցության ծանրությամբ: Մեղքերի, մտքերի, արարքների, կյանքի ընթացքում ապրածի, վերապրածի, մեծ ու փոքր, ծանր ու թեթև սայթաքումների մասին ռեֆլեքսիան, հոգսերը, կենսափորձի ողջ ծանրությունը: Ապրելու ծանրությունը: Հիշելու կարողությունը, որից ազատում չունի:
Մի ծանր բզեզ անցավ:
Այնքան բան կա դրած մարդուս ուսերին՝ հիշողությունների բեռը, պատմական իրողությունները, ողբերգությունները՝ ընտանեկան ու ազգային, ու կռիվը հողի համար՝ հանուն կորցրած այն մեկի: Ի հատուցումն:
Պատերազմում խելագարվում ես: Նույնիսկ եթե դա արտահայտվում է փափուկ կյանք վերադառնալուց հետո, դու պատերազմում ես խելագարվել:
Երբ գիտես, որ ամեն փոս կարող է դառնալ քո վերջին հանգրվանը, ինչպես ընկերոջինդ, որին քիչ առաջ հողին հանձնեցիք, կամ որի մարմնի մնացորդները ստանալու համար դժոխքի բաժին դարձաք, բայց հետ եկաք: Անդին պիտի հանդիպես, փոսն ընկար պատահաբար: Այն քե՛զ իր մեջ կառնի կամ ընկերոջդ:
Ի վերջո, ճանապարհը բոլորինը նույնն է:
*********
Եւ վերջում․․․
«Մենք հասանք երազների հովիտ, դու ի՞նչ ես կարծում, արդեն հասե՞լ ենք…»
Այս գիրքը պատերազմի թելադրած պայմաններում անգամ մարդկայնությունը չկորցնելու մասին է: Դու թշնամու ոսկորները մի կերպ հավաքում տանում ես՝ ընկերջդ մարմնի հետ փոխանակելու համար: Քայքայվող մարմինը քայքայվող մարմնի դիմաց: Ոսկորը՝ ոսկորի: Թվում է, թե հողին ի՞նչ տարբերություն՝ ո՛ւմ կամփոփես իր մեջ: Ու մահացածին՝ թե որտեղ: Բայց չէ՛, անազնիվ կլինի ընկերոջդ ու հողի առաջ։ Ինքդ քո առաջ։ Դու դժոխքով անցնում ես, զզվանքից փսխում ես (այնքան, մինչև «զուլալ ջուր գա», մինչև մաքրվես զուլալության աստիճան), որ Հողի ու Երկնքի առաջ հանկարծ չմեղանչես. Հողը թող Իր զինվորին վերցնի: Չէ՞ որ հողը սրբագործվում է զինվորի մարմնով և արյամբ:
Եվ սերովբեն, որ կռվի դուրս գալու առաջին իսկ օրն անհետ կորավ, ձեզ պահապան էր: Նա անէացավ, անհետացավ, բայց խնոցիավոր վհուկներին՝ մահացու մեղքերին, մոտ չթողեց պատերազմի զինվորներին: Վհուկները խաղաղության մեջ թմրած քաղաքին բաժին հասան, իսկ վեցթևյան Սերովբեն՝ Հողի համար պատերազմող մարտիկների անունից Երկնային Հորը սրբասաց ձայնով «սո՜ւրբ, սո՜ւրբ» երգեց, որ նրանք անպիղծ մնան:
«Հետո կենտրոնից հրամանատարների ու գեներալների հրամանը եկավ՝ գերեզմանոց չպղծել: Բայց նրանց ձայնի վրա, մեր ալիքի մեջ, մեկը միապաղաղ ձայնով, դարձյալ Սերովբեին էր որոնում»:
Հեղինակ՝ Ն․Ա․
Աղբյուր՝ https://ereqnuk.wordpress.com
Լրահոս
Տեսանյութեր
«Գոյ» թատրոնի դերասանները դիմեցին ոստիկանություն
