Ձեր վստահելի աղբյուրը

Անցած դարի 80-ականներին բրիտանացի գիտնական Բենեդիկտ Անդերսոնը ազգայնականությունը ուսումնասիրելու համար առաջ էր քաշել բավական հակասական «երևակայական համայնք» (imagined community) հասկացությունը, որը հիմնավորելու և ընդունելի դարձնելու համար նա մեծ դժվարություններ ուներ։ Ահա այսօր «Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանական համայանքի» գոյությունը կարող էր նրա համար լավ հիմնավորում լինել, թե ինչպես է հնարավոր մի խումբ մարդկանց երևակայությամբ և «քաղաքական ինժիներիայի» միջոցով ստեղծել համայնք և փորձել դրան տալ ինքնություն ու որոշակի շահեր։

Ադրբեջանի անպատասախանատու ու ագրեսիվ քաղաքականության հետևանքով առաջացած հակամարտությունից տուժած բոլոր փախստականներն էլ, այդ թվում՝ Սումգայիթի, Բաքվի, Կիրովաբադի ջարդերից մազապուրծ եղած հայերը, ունեն անհատական իրավունքներ։ Սակայն Ադրբեջանը փորձում է Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանցի փախստականներին տալ նաև հավաքական իրավունք՝ քողարկված մտադրությամբ, որ նրանք ևս իրավունք ունեն դերակատարում ունենալ Արցախի կարգավիճակի որոշման հարցում։ Այդ կերպ փորձ է արվում խարխլել Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի ազատ ու առանց սահմանափակումների իրացմանը։ Իրավունք, որը նախատեսված է ոչ միայն միջազգային նորմերով, այլ հիմնավորված է պատմական ու բարոյական փաստարկներով և ամրագրված պարտադրված պատերազմում հաղթանակով։

Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանական այս «երևակայական համայնքի» հորինումը ծառայում է Ադրբեջանի ռևանշիզմին՝ ամեն կերպ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը հետ բերելու ձգտմանը։ Այլապես կարող էր և լինել փախստականների իրավունքների պաշտպանության համար գործող հասարակական կազմակերպություն, բայց ոչ համայնք լինելու հավակնությամբ։

Մյուս կետը, որ այս համատեքստում առաջ են տանում ադրբեջանական քարոզիչները, այն է, որ Լեռնային Ղարաբաղում չկա ժողովուրդ, այլ կան երկու համայնքներ՝ հայկական ու ադրբեջանական։ Սա պարզ իմաստաբանական աճպարարություն է, որը նպատակ ունի կրկին խոչընդոտել Արցախի ժողովրդի քաղաքական  սուբյեկտայնությանը։ Այս համատեքստում Ադրբեջանի պնդումն այն է, որ քաղաքականապես կարող է ինքնակազմակերպվել, պետություն ունենալ միայն ժողովուրդը, իսկ համայնքը կարող է միայն մաս կազմել ավելի մեծ միավորի՝ լավագույն դեպքում ինքնակառավարման հնարավորությամբ։ Նման տրամաբանությամբ կարելի է պնդել, որ չկա ադրբեջանցի ժողովուրդ, այլ կա Բաքվի հայ և ադրբեջանական համայնք, Սումգայիթի հայ և ադրբեջանական համայնք, թալիշական ու լեզգիական համայնք և այլն։ Իսկ քանի որ ոչ բոլոր համայնքներն են մասնակցել ադրբեջանական պետության ստեղծման գործընթացին, ուստի այդ պետության գոյությունը ամբողջապես լեգիտիմ համարվել չի կարող։

Ինչևիցե, Ադրբեջանը երկար տարիներ «երևակայել» ու «հորինել է» այդ համայնքը, փորձել հավասարության նշան դնել դրա ու Արցախի Հանրապետության միջև, ներառել բանակցային գործընթացում։ Դա նրանց ռազմավարությունն է, և ոչինչ տարօրինակ չէ, որ նրանք մեծ ջանքերվ կշարունակեն այն։

Անհասկանալին այն է, որ Հայաստանում սկսել են հավատալ այդ «երևակայական համայնքի» գոյությանը, և հատկապես վերջին օրերին նկատելի է որոշակի հավաքական վախ։ Այս ամենից մեծ ակտիվությամբ օգտվում է ադրբեջանական քարոզչությունը, թե բա հայերն էլ են ստիպված լինելու ընդունել, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայերն ու ադրբեջանցիները հավասար են, որ ադրբեջանական համայնքն էլ է հակամարտության կողմ։

Չկա նման բան և չի կարող լինել։ Քանի համանախագահ էլ ուզում են թող այցելեն ադրբեջանցի փախստականներին, դա ոչինչ չի փոխելու։ Չպետք է տուրք տալ ադրբեջանական երևակայությանը՝ խեղաթյուրելու հակամարտության էությունն ու ծագման պատճառները։ Բանակցային ձևաչափի շուրջ մարտավարական քննարկումները չպետք է կասկածի տակ դնեն հայկական կողմի հիմնարար նպատակները, որոնցից նվազագույնն է ունենալ ազատ ու անվտանգ Արցախ։

Իսկ ինչ վերաբերում է ԼՂ ադրբեջանական համայնքին, ապա հստակ պետք է նշել, որ նման հավաքական ինքնությամբ մարդկանց խումբ չկա, դա հորինվածք է։ Կան փախստականներ, և ոչ թե ներքին տեղահանվածներ, քանի որ Արցախն ու Ադրբեջանը արդեն երկար տարիներ է բաժանված են ոչ թե վարչական սահմանով, այլ շփման գծով, որի ճանաչված պետական սահման դառնալը պետք է որ ժամանակի խնդիր լինի։

Փախստականներին առնչվող հարցերը բանակցային փաթեթի մաս են կազմում և նրանց անհատական իրավունքների վերաբերող խնդիրները կարող են պատշաճ լուծում ստանալ հակամարտությունը ծնող պատճառների կարգավորումից հետո։