Ձեր վստահելի աղբյուրը

Որևէ ժողովրդի կամ էթնիկ խմբի մշակույթը ոչնչացնելու նպատակով իրականացված գործողությունները ազգային-մշակութային ցեղասպանություն են կոչում: Ըստ իրավագետ Ռաֆայել Լեմկինի, ցեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի ֆիզիկական բնաջնջմամբ վերացումը, այլև նրա ազգային-հոգևոր մշակույթի ոչնչացումն է:

«Ազգային-մշակութային ցեղասպանություն» հասկացությունը, սակայն, չի մտել «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և դրա համար պատժի մասին» ՄԱԿ-ի 1948թ.դեկտեմբերի 9 կոնվեցիայի մեջ:

Բազմաթիվ փաստեր վկայում են, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության զանգվածային կոտորածներին ու տեղահանությանը համընթաց երիտթուրքական կառավարությունը կանխամտածված և ծրագրավորված կերպով ձգտել է ոչնչացնել նաև հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները: Գիտակցելով եկեղեցու և հավատի դերը հայ ժողովրդի կյանքում` թուրքական կառավարությունը նպատակամղված սպանել է հայ հոգևորականներին, ոչնչացրել եկեղեցիներն ու վանքերը, հազարավոր միջնադարյան ձեռագիր մատյաններ, զավթել եկեղեցական գույքը:

Ըստ 1912-1913 թթ. Կ. Պոլսի հայկական Պատրիարքարանի կողմից կազմված և թուրքական կառավարությանը ներկայացված պաշտոնական պատմագրության Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքում հայկական եկեղեցիների ու վանքերի թիվն անցնում էր 2000-ից (այդ թվում` IV-V դդ. վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ), որոնց մեծ մասը ցեղասպանության ժամանակ թալանվել այրվել և ավերվել (տեղեկատվությունը՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կայքից)։

Ազգագրագետ Խորեն Գրիգորյանը Panorama.am-ի հետ զրույցում ասաց, որ հուշարձանը հիշողություն է տվալ ազգի անցյալի, պատմության մասին, սպանելով, տեղահանելով հայերին, ավերելով հուշարձանները, թուրքերը ցանկանում էին ընդհանրապես վերացնել հայերի հետքն այդ տարածքից։

«Սակայն հետքը չեն կարողացել ջնջել, որովհետև անընդհատ խոսվում է այդ մասին, հսկայածավալ աշխատություններ կան հենց Արևմտյան Հայաստանի մշակութային ժառանգության մասին։ Դրա մասին խոսում է մի ամբողջ ժողովուրդ։ Դեպքեր գիտեմ, որ մարդիկ, որոնց տեղահանում էին, իրենց ունեցվածքի փոխարեն իրենց հետ եկեղեցու զանգ են բերել։  Այդ մարդկանց հիշողությունները, պատմություններն, ապրումները ջնջել հնարավոր չէ»,- նշեց նա։ 

Խ. Գրիգորյանի խոսքով,  Հայոց ցեղասպանությամբ մշակութային ժառանգությունն ուղղակի կանգնեց Արևմտյան Հայաստանում, ոչ մի զարգացում, նոր հուշարձաններ այլևս չստեղծվեցին, իսկ եղածներն էլ քանդեցին, ավերեցին, թուրքերն ու քրդերը հայկական հուշարձանների հումքով իրենց համար նոր շենքեր էին կառուցում։

Նա նշեց, որ այսօր Անիում գտնվող հայկական հուշարձանները, ի տարբերություն 2014 թվականի, ավելի լավ վիճակում են, քանի որ Թուրքիայի քաղաքականությունը զբոսաշրրջության առումով փոխվել է։

«Եթե մի ժամանակ իրենց խնդիրը հայկական հուշարձանները վերացնել էր, օրինակ, Տիգրան Հոնենց եկեղեցու գմբեթը կտրել էին, կամ ուղղակի քանդվում էին,  այսօր քայլեր են անում այդ հուշարձանները պահպանելու ուղղությամբ։  

Այսօր իրենց խնդիրն այլ է։ Չեն հերքում, որ այդ տարածքում հայերն են ապրել ու եկեղեցիները հայկական են։ Թուրքիայի արևելքի զբոսաշրջությանը  զարկ տվողներից մեկը հենց հայերի այցելություններն են, այսինքն՝ իրենց էլ է ձեռնտու, որ այդ հուշարձանները, որոնք հայերի համար սրբատեղիներ են, կանգուն մնան»,- ասաց ազգագրագետը։

Խ.Գրիգորյանի խոսքով, Թուրքիան փոխեց իր քաղաքականությունն այս հարցում, քանի որ եկան այն կարծիքին, որ հուշարձանները պետք է պահպանվեն, հասկացան, որ հայերը  շարունակում են այցելել Արևմտյան Հայաստան, Անի։ Ազգագրագետը նշեց, որ մեծ դեր ունեցավ նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն՝ 2016 թվականին ընդգրկելով Անին համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում:

Նրա գնահատմամբ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դերակատարությունը շատ մեծ է, որ Անիի հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը պահպանվում է։ Ըստ նրա, դա հայկական արտաքին դիվանագիտության հաջողություններից մեկն է։ 

Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974թ. տվյալների` 1923-ից հետո կանգուն մնացած հայկական 913 պատմական-ճարտարապետական հուշարձաններից 464-ն ամբողջովին անհետացել են, 252-ն ավերակ են, 197-ն ամբողջովին նորոգման կարիք ունեն:

Հայկական ճարտարապետական շինությունները հետևողականորեն պայթեցվել են, որպես թիրախ օգտագործվել թուրքական բանակի զինավարժությունների ժամանակ, իսկ քարերն օգտագործվում են որպես շինանյութ: Որոշ գյուղական վայրերում դրանք ծառայում են որպես գոմ, պահեստ, բանտ: Շատ դեպքերում հայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների:

1987թ. հունիսի 18-ին Եվրոպական խորհրդարանի կողմից ընդունված բանաձևի 6-րդ կետում նշված է, որ թուրքական կառավարությունն ուշադրություն պետք է ցուցաբերի Թուրքիայում ապրող հայ համայնքի լեզվի, մշակույթի, կրթական համակարգի նկատմամբ` միաժամանակ պահանջելով պատշաճ վերաբերմունք Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական հուշարձանների հանդեպ:

Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը կամ դրա յուրացումը` հայերի դեմ իրագործված ցեղասպանության թուրքական քաղաքականության շարունակությունն է:

Անիի Ս. Փրկիչ եկեղեցի , 11-րդ դար
 Հուշարձանը 1910-ական թթ. և 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Տեկորի տաճար, 5-րդ դար
Հուշարձանը մինչև 1912թ. և 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

 Մուշ, Ս. Առաքելոց վանք, 4-15րդ դարեր
1900-ականների սկիզբ և 2000թ. (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Լուսանկարները՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կայքից։