Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մատենադարանի ֆեյսուքյան էջում ներկայացված է Թորոս Ռոսլինի «Զեյթունի» Ավետարանի պատմությունը. «Մաշտոցյան Մատենադարանում պահվող հայերեն ձեռագրերի մի զգալի մասը ստեղծվել է Արևմտյան Հայաստանի և կայսրության հայաբնակ վայրերի եկեղեցիներում, վանքերում և դրանց կից գրչատներում: Այդ ձեռագրերից յուրաքանչյուրը փրկված մի նշխար է, մի վկայություն մեր կորուսյալ հայրենիքի, երբեմնի շեն ու բարգավաճ բնակավայրերի, ծաղկուն վանքերի, արվեստ ու մշակույթ կերտած մեր ժողովրդի մասին:

Այդ ձեռագրերի շարքում իր պատմականության և գեղարվեստական արժանիքների տեսակետից բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում 10450 թվահամարը կրող նշանավոր Զեյթունի Ավետարանը: Այս Ավետարանն առանձնահատուկ է նաև իր անցած ուղով, իր բարդ պատմությամբ և իրեն ստեղծած ժողովրդի նման ապրելու, դիմակայելու և չկորսվելու մեծ ուժով, որ մնաց աշխարհին ներկայանալու որպես վկան և ականատեսը հայ ժողովրդի անցած գողգոթայի:

Կիլիկյան մանրանկարչության դպրոցի խոշորագույն ներկայացուցիչ Թորոս Ռոսլինի գրչին պատկանող հրաշագեղ այս Ավետարանը ստեղծվել է 1256 թվականին, կաթողիկոսանիստ Հռոմկլա բերդաքաղաքում: Ռոսլինի անվանական ստորագրությամբ մեզ հայտնի առաջին մատյանն է այս, որի պատվիրատուն և ստացողն է հայ մշակույթի հովանավոր Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսը (կթղ. 1221-1267): Ի դեպ, վերջինիս մասին Ռոսլինն ինքը վկայություն է թողել ձեռագրում, գրելով, որ նա բարիքների աղբյուր էր, որն իր զարմանահրաշ և մաքուր բարքով արժանացել էր բոլորի հիացմունքին և այնքան սիրելի էր բոլորին, որ անգամ օտար բռնավորներն էին նրան պաշտում:

Ավելի քան յոթ դարերի միջով՝ տեղից տեղ, ձեռքից ձեռք անցնելով արվեստի գլուխգործ համարվող Զեյթունի Ավետարանն այսօր իր փառավոր տեղն է զբաղեցնում Մաշտոցյան Մատենադարանի հայերեն ձեռագրերի հավաքածուում: Ձեռագիրը գրված է մագաղաթի վրա՝ մերթընդմերթ երկաթագրով ու բոլորգրով: Այն հարուստ է կիլիկյան մանրանկարչության բնորոշ շքեղազարդ խորաններով, իրենց գունագեղությամբ և պատկերագրական արվեստով կշռույթավորված մանրանկարներով, գեղեցկահյուս լուսանցազարդերով և զարդագրերով, որոնցում գերիշխում են ոսկին, լաջվարդն ու կարմիրը՝ իրենց նրբերանգներով: Ծաղկող մանրանկարչի վառ երևակայությունն ու նուրբ ճաշակը ձեռագիրն օժտել են անկրկնելի, անգերազանցելի արվեստով:

Հայտնի չէ, թե Կոստանդին Ա կաթողիկոսից հետո Ավետարանն ում է պատկանել: Պահպանված տեղեկությունների համաձայն այս թանկագին ձեռագիրը երկար ժամանակ, առնվազն մի քանի դար պահվել է Զեյթունում, հանդիսանալով Զեյթունի իշխանական տոհմերի սեփականությունը: Այնուհետև սկսվում է ձեռագրի պատմության երկար ու խճճված ոդիսականը: Աղբյուրների համաձայն 1915 թ. մարտ ամսին Զեյթունի հայության տեղահանության և կոտորածի օրերին Զեյթունի Սուրենյան-Բասիլոսյան և Ասմնյան իշխանական տներն ապաստանում են Մարաշում, իրենց հետ տանելով Ավետարանը: Ուղիղ մեկ տարի անց՝ 1916 թ. գարնանը հասնում է Մարաշի հայության տեղահանության հրամանը: Ավետարանն ի պահ է հանձնվում մարաշցի բժիշկ Հարություն Տեր-Ղազարյանին, այդպիսով խուսափելով թալանի ու ոչնչացման համար դեպի Տեր Զորի անապատներ քշված Զեյթունի իշխանների հետ նաև բազմահազար հայերին բաժին ընկած սարսափելի ճակատագրից: 1919 թ. վերջին և 1920 թ. սկզբին Մարաշում սկսված նոր ջարդերի օրերին, բժիշկ Տեր-Ղազարյանն ու իր երկու քույրերը փախչում են՝ իրենց ուսերին տանելով նաև Ավետարանը, սակայն ճանապարհին ցրտի, ձյունամրրիկի և թուրք ջարդարարների հարձակումների թոհ ու բոհի մեջ կորցնում են:

Այս դեպքերին հաջորդող օրերին, մի թուրք Մարաշի առաջնորդ Խաչատուր վրդ. Տեր-Ղազարյանին ներկայանալով նրան է հանձնում Ավետարանը, ասելով թե քանիցս իր երազներում իրեն պատվիրվել էր, որ այդ գիրքը հանձնի հայ հոգևորականի: Առաջնորդը 22 մեճիտ փրկագին վճարելով թուրքին, ազատում է այս թանկագին գանձը:

Ենթադրվում է, որ Ավետարանը մեզ անհայտ ճանապարհով, հավանաբար նույն ինքն՝ Մարաշի առաջնորդ Տեր Խաչատուր վարդապետի Հալեպում ապաստանելու ընթացքում, որոշ ժամանակ գտնվել է Հալեպում, որտեղ և Հալեպի առաջնորդ Արտավազդ արք. Սյուրմեյանը տեսել և նկարագրել է այն, համաձայն որի 1936 թ. ձեռագիրն ուներ 408 թերթ, այդ թվում՝ 16 թերթ խորանների և 4-ը չորս ավետարանիչների մանրանկարներով:

Այսքանով սակայն չի ավարտվում ձեռագրի ոդիսականը, քանի որ որոշ ժամանակ անց, դարձյալ անհայտ ճանապարհներով, այն հայտնվում է Կոստանդնուպոլսի Հայոց Պատրիարքարանում: Ըստ որոշ տվյալների, Ավետարանն ի պահ է տրված եղել ամերիկացի մի միսիոների, որն էլ Ամերիկա մեկնելուց առաջ այն հանձնել է պատրիարքարանին:

1961 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ը, իր Ստամբուլ կատարած հովվապետական այցելության ընթացքում, ծանոթանալով սուրբ մատյանին, հորդորում է առանձնակի խնամքով պահել այն: Ավելի ուշ՝ 1969 թ. Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք Շնորհք եպս. Գալուստյանի և Վազգեն Ա. Վեհափառի նախաձեռնությամբ Ավետարանը նվիրաբերվում է Մաշտոցյան Մատենադարանին:
Շուտով պարզ է դառնում, որ ձեռագրից թերթեր են պակասում, այն էլ ամենաարժեքավոր՝ խորանների նկարազարդ թերթերը: Ընդհանուր 16 խորաններից բացակայում էին 12-ը: Բարեբախտաբար պահպանվել էին չորս խորանները և չորս ավետարանիչների պատկերները:

Վերջին տարիներին հայտնի դարձավ, որ Զեյթունի Ավետարանին պատկանող առաջին՝ ութ խորանազարդ թերթերը պահվում են Պոլ Գետտի թանգարանում (ԱՄՆ, Կալիֆորնիա), որոնք թանգարանը ձեռք է բերել գնելով մասնավոր անձից:

Անհայտ է մնում մնացած չորս խորանազարդ թերթերի ճակատագիրը:
Մինչ օրս անհայտ է նաև, թե ե՞րբ, ո՞ւմ անխնա ձեռքով են Ավետարանից զատվել մանրանկարչական արվեստի այդ եզակի նմուշները: Այս հարցը շարունակում է մտատանջության առարկա մնալ, սակայն չենք դադարում հուսալ, որ մի օր, անպայման, դրանք կվերադառնան Հայրենիք ու կմիանան Մայր ձեռագրին»: