Սարյանի ու Զարդարյանի անհետացած գործերի մասին
Օրերս ՀՀ քննչական կոմիտեն տեղեկատվություն էր տարածել, որ 2018-2019թթ. ընթացքում «Ցուցահանդեսային կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի ֆոնդերում թանգարանային առարկաների առկայության ստուգման արդյունքում պարզվել էր, որ բացակայում են երկու մշակութային առանձնակի արժեք ներկայացնող՝ Մարտիրոս Սարյանի «Հայաստան» գեղանկարի էսքիզը և Հովհաննես Զարդարյանի «Վերածնունդ» եռանկարը: Դեպքի առթիվ 2019թ. ապրիլի 3-ին հարուցվել էր քրեական գործ՝ գողություն, առանձնակի արժեք ունեցող առարկաներ հափշտակել, պաշտոնեական անփութություն հատկանիշներով։ 2020թ. մայիսի 7-ին կատարված քննչական գործողության արդյունքում հայտնաբերվել և առգրավվել էին առանձնակի արժեք ներկայացնող աշխատանքները: Նախաքննությունը շարունակվում է:
Panorama.am-ը արվեստաբան, կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության «Մշակութային արժեքների փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի նախկին տնօրեն Լիլիթ Սարգսյանից հետաքրքրվեց, թե ինչ նկարների մասին է խոսքը։ Նա նշեց, որ այդ գործերն անձամբ չի տեսել, դրանք տեսնելը գրեթե անհնար էր. օրինակ, Սարյանի եռանկարի երկու հատվածները չկան, միայն մեկ հատվածն է մնացել, Զարդարյանի աշխատանքը շատ վատ վիճակում է, քայքայված, ֆիզիկապես վնասված։ Միայն Սարյանի ու Զարդարյանի ժառանգների պատմելով գիտի, թե ինչ գործեր են դրանք, ինչ վիճակում են եղել։
Լ. Սարգսյանի ներկայացմամբ, այդ գործերը պահվել են Ցուցահանդեսային կենտրոնում. «Այդ կենտրոնը խորհրդային ամբողջատիրական մշակույթի վառ արտահայտությունն էր, մի հիմնարկ, որտեղ պահվում էին արվեստագետների ստեղծագործությունները, որոնք կատարված էին պետական պատվերով։ Ըստ էության, պահոց էր։ Դրականն այն էր, որ խորհրդային ժամանակ խրախուսվում էր, որ արվեստը, մշակույթը տարածվեր մարզերում, գյուղերում և հաճախ այդ պահոցներից գործեր էին ընտրվում, այս կամ այն առիթով տարբեր գյուղերի մշակույթի տներում ցուցադրում, հետո հետ բերվում կամ ուղարկվում էին Խորհրդային միության երկրներ և արտերկիր ցուցադրության։
Բոլորս շատ լավ գիտենք, որ անկախության ձեռք բերումից հետո խորհրդային ժառանգության ալան-թալան է տեղի ունենում։ Այդ ալան-թալանը մեծապես նաև մշակույթին էր վերաբերում, տեր չկար, ողջ ենթակառուցվածքը քայքայված էր։ Ըստ էության, ցուցահանդեսային կենտրոնի տնօրենների անբարեխղճության հետևանքով անհետացել են շատ գործեր, գուցե անգամ վաճառվել և արտահանվել, որի մասին, սակայն, հստակ տեղեկություններ դեռ չկան
Ճիշտ նախաձեռնություն էր, եթե չեմ սխալվում նախորդ իշխանությունների ժամանակ, որ Ցուցահանդեսային կենտրոնը, որպես չգործող հիմնարկ, լուծարեցին, մնացած գործերը տեղափոխեցին Ազգային պատկերասրահի բալանս, ֆիզիկապես էլ տեղափոխեցին, որ պատշաճ պայմաններում պահվեն, քանի որ այնտեղ պայմանները շատ վատն էին, անմխիթար վիճակ էր, հոգ տանող չկար, իսկ կտավները փխրուն են, խոնավությունից, ջերմաստիճանի տատանումից քայքայվում են»։
Խոսելով այդ երկու գործերի մասին, արվեստաբանն ասաց, որ հսկայական չափսերի եռանկարներ էին։
«Մարտիրոս Սարյանինը՝ մասնակցությամբ Հենրիկ Սիրավյանի,էսքիզ է եղել, իսկ գործն Առնո Բաբաջանյանի համերգասրահի նախասրահի ապակենկարն է։ Սարյանի աշխատանքը երեք մասերից է բաղկացած եղել։ Ինչպես վկայում է վարպետի թոռնուհի և Սարյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Ռուզան Սարյանը, երեք մասերից երկուսն անհետացած են, վնասված կտորները, որոնք մնացել են, կենտրոնական մասից են։
Հովհաննես Զարդարյանի ստեղծագործության վերաբերյալ դստեր՝ նկարչուհի Անահիտ Զարդարյանի հետ եմ խոսել։ «Վերածնունդ» է կոչվում, տարածված թեմա էր խորհրդահայ կերպարվեստում, արտահայտում էր վերածննդի գաղափարը, որ վերածնվում էր Խորհրդային Հայաստանը, զարգանում էր։ Հովհաննես Զարդարյանը բավական ազատամիտ նկարիչ էր, թեպետ խորհրդային արվեստի կարկառուն դեմքերից մեկն էր։ Դստեր վկայությամբ, նա չէր սիրում պետպատվեր անել, չի ցանկացել այս պատվերն անել»,- պատմեց Լ. Սարգսյանը։
Panorama.am-ի հետ զրույցում Անահիտ Զարդարյանն ասաց, որ իր հայրիկին պատվիրել էին նկարը 1971 թվականին Սովետական միության հիմնադրման 50-ամյակի առիթով։
«Հայրս հրաժարվեց այդ պատվերից։ Ես և ամուսինս՝ Ռոբերտ Այվազյանը, նոր էինք ավարտել, ասացինք, որ ընդունի այդ պատվերը, մեզ ներգրավի աշխատանքներում, մեծ ծավալի գործ է, միասին կանենք, մեզ ուղղություն կտաս։ Սկսեցինք միասին էսքիզներ անել։ Նա մեզ ազատություն էր տալիս, նաև առաջարկներ անում։ Մեջտեղի հատվածը հայրս էր անում, կին էր պատկերված ձեռքերը բարձրացրած, վերածնունդն էր խորհրդանշում։ Մի կողմը բերրիության խորհուրդն էր արտահայտում՝ կանացի ֆիգուր, ծառեր, բերքահավաք, ես էի անում, մյուս հատվածը նվիրված էր գիտությանը, ամուսինս էր անում։ Այն ներկայացվեց Մոսկվայում ցուցադրության մեր երեքի անվան տակ։ Վերադարձվեց Հայաստան, տարել էին պահոց։ Այլևս ոչ մի տեղեկություն չունեիք այս նկարի մասին»,- պատմեց նա։
Լիլիթ Սարգսյանն ասաց, որ քրեական գործից մանրամասներ չգիտի, իր համար էլ հասկանալի չէ, թե բուն քրեական տարրն այստեղ որն է, ինչ կողոպուտի մասին է խոսքը, կոնկրետ որ ֆոնդերում են հայտնաբերվել։ Հույս ունի, որ հետագայում, երբ քննությունն ավարտվի, կհրապարակվի տվյալներ։
Մեծ արվեստագետների այս երկու աշխատանքներին մշակութային առանձնակի արժեքի կարգավիճակ են տրվել հենց այն ժամանակ, երբ «Փորձագիտական կենտրոնի» տնօրենը եղել է Լիլիթ Սարգսյանը։
«Անցյալի տարի, երբ «Փորձագիտական կենտրոնի» տնօրենն էի, քննչականի պահանջով մշակույթի նախարարությունից շտապ գործ ստացանք՝ Ցուցահանդեսային կենտրոնի այն գործերը, որոնք դեռ կային, մնացել էին այս կամ այն վիճակով, ցուցակով տրամադրվեց մեզ, որպեսզի գնահատեինք ու արժևորեինք, պարզեինք, արդյոք այդ գործերի մեջ կան ազգային արժեքի նշանակություն ունեցող աշխատանքներ։ Բացառիկ մշակութային արժեք կատեգորիա կա, դրանք անձեռնմխելի գործերն են, պետք է պահվեն։ Այդ հսկայական ցուցակի մեջ կային տարբեր որակի գործեր՝ ակնհայտ խորհրդային խալտուրայից մինչև հետաքրքիր արժեքավոր գործեր։ Գնահատում էինք լուսանկարների հիման վրա, որոնք շատ հաճախ անմխիթար վիճակում էին։ Կենտրոնի փորձագետների համար սա շարքային պետպատվերով արվող գործ էր, որևէ ֆինանսական շահ էլ չունեին։ Փորձագետներն աչքի անցկացելով՝ որոշեցին, որ ոչ մի արժեքավոր բան չկա այդ ցուցակում։ Որպես արվեստաբան՝ ուշադիր ու սրտի ցավով նայեցի, հասկացա, որ առնվազն այս երկու գործերը՝ նախ Սարյանին ու Զարդարյանին էին պատկանում, նաև՝ իրենց պատմական նշանակությամբ, հետաքրքրությամբ, պետք է բացառիկ արժեքի կարգավիճակ ստանան։ Ես պնդեցի, որպեսզի տրվի այդ կարգավիճակը և տրվեց։ Եթե մենք դա չանեինք, միջին, որոշակի գեղարվեստական արժեքի կարգավիճակ տրվեր, այս ամբողջ պատմությունը չէր լինի, ամենյան հավանակությամբ, այս երկու մոնումենտալ գործերի մասին էլ ոչինչ չէինք իմանա»,- ասաց արվեստաբան Լիլիթ Սարգսյանը։
Լուսանկարները՝ Քննչական կոմիտեի պաշտոնական կայքից։
Հարակից հրապարակումներ`
Լրահոս
Տեսանյութեր
Ուղեվարձերի գումարի ավելացման վերաբերյալ քաղաքապետարանի հրապարակած թվերը ծիծաղելի են ու ամոթալի. Բաբկեն Պիպոյան