Ձեր վստահելի աղբյուրը

200 տարի առաջ այս օրը Կոստանդնուպոլիսում ծնվել է հայ բանաստեղծ, բանասեր, պատմաբան, աշխարհագրագետ, թարգմանիչ, Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ Ղևոնդ Ալիշանը։

Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանը, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության և Գրականության ինստիտուտները, Սուրբ Աթոռում և Իտալիայում Հայաստանի Հանրապետության դեսպանությունները հոբելյանական այս տարեթիվը պատեհ համարելով այսօր անդրադարձել են հայ մտքի հսկաներից մեկի՝ Մեծն Ալիշանի թողած ժառանգությանը։

Մատենադարանի ֆեյսբուքյան էջում ներկայացված է անդրադարձը. «Հայր Ղևոնդ Ալիշանի գործունեությունը ստուգաբանվում է Մխիթարյան ողջ միաբանության ընդհանուր գործունեության շրջանակում:

Մխիթարյանների ուսումնասիրությունները մի շարք բնագավառներում և հատկապես պատմագիտության, պատմական աշխարհագրության, տեղագրության և հնագիտության մեջ, որոնք սկզբնավորվել էին Մխիթար Սեբաստացիով և Միքայել Չամչյանով ու շարունակվել Ղուկաս Ինճիճյանով, Ստեփանոս Գիվեր Ագոնցով և Մկրտիչ Ավգերյանով, իրենց լրումին հասան Ղևոնդ Ալիշանի գիտական գործերով:

Ալիշանի ստեղծագործությունները լեցուն են վառ հայրենասիրական շնչով, շնորհիվ որի իրար են միահյուսվում գիտական խոր վերլուծությունը և ժողովրդական ոգին, որով Հայոց Նահապետը բարձր գնահատության արժանացավ թե՛ եվրոպական գիտական շրջանակների և թե՛ հայ ժողովրդի բոլոր խավերի կողմից:

Պատահական չէ, որ Ալիշանին նվիրված յուրաքանչյուր հոբելյանական տարելից կատարվում է համահայկական ընդգրկմամբ և միջազգային տարողությամբ:

Նույնը պետք է լիներ նաև այս հոբելյանի պարագայում: Ցավոք, համավարակը մասնակիորեն խանգարեց և որոշ չափով ուշացրեց հոբելյանական հանդիսությունները, սակայն դրանք կմեկնարկեն հուլիսի 6-ին՝ Հայոց Նահապետի ծննդյան օրը:

Մխիթարյանների, այդ թվում և Ալիշանի երազանքն էր Հայոց պետականության վերականգնումը:

Վենետիկի 1881թ. աշխարհագրական երրորդ համաժողովին, շնորհիվ Ալիշանի, Հայաստանը ներկայացվեց առանձին տաղավարով, որը գերազանցեց շատ երկրների ցուցադրությունները, վերջիններիս զիջելով միայն դրոշ չունենալով:

Մխիթարյան միաբանության նահապետ Հայր Ղևոնդ Ալիշանը հայագիտության գրեթե բոլոր բնագավառներում հսկայական վաստակ ունի։ Ալիշանը հայ նոր գրականության պատմության մեջ մտել է որպես աշխարհաբար պոեզիայի հիմնադիրներից և ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը:

«Հայրենի՜ք ... Այն քիչ անուններէն մէկն է այս՝ զոր գրեթէ ամօթ է բացատրել բարեկիրթ եւ զգօն անձի մը ... Գրեթէ մտքէն առաջ սիրտն կու հասնի, կʼըմբռնէ, կʼիմանայ զայս. կʼիմանայ զայն նաեւ երբ չի կրնար քիչ բառով կամ խօսքով բացատրել. մանաւանդ ուր քաղաքական եւ բարոյական տեսութիւնք՝ ասոր իմաստն այլ այլայլած կամ զանազանած ըլլան։ ... Եւ ահա (մարդ արարածը) կու ճանչնայ զազգս. եւ անոնց մէջ իր Համազգին. եւ երկրիս բնակութեան վրայ ասոր բռնած տեղն այլ՝ Հայրենիք։ Բնական է մարդուս փնտռել եւ սիրել զՀայրենիքը։ Ու՞ր է հայրենիքն ...»

Այս հարցադրմանը լավագույնս պատասխանում է նույն ինքը՝ Ալիշանը, ասելով թե «...Ուր որ հայրենի երգեր կլսվին՝ Հոն հայրենիքը ողջ է»:

Հիրավի, մարգարեական այս խոսքերով Ալիշանին հաջողվեց հաջորդող սերունդներին փոխանցել հայրենիքի երգը՝ առավել հնչեղ դարձնելով այն Հայաստանում և գաղթաշխարհում՝ չնայած պետականության բացակայության պայմաններում հայ ժողովրդին բաժին հասած բազմաթիվ դժվարություններին։ Այսօր էլ համաշխարհային մարտահրավերների պայմաններում Ալիշանի թողած ժառանգությունը ուղենիշ է աշխարհասփյուռ հայության համար ամուր կապված մնալու իր արմատներին։

Ալիշանի գործերի մեջ ուրույն տեղ են զբաղեցնում պատմական ու աշխարհագրական բնույթի երկերը: Առանց գեթ մեկ անգամ Հայաստանում լինելու նա տեղագրել է Հայաստանի նահանգները, գավառները, քաղաքներն ու գյուղերը, տվել է դրանց բնութագրերը, պատմությունը, նկարագրել նյութական մշակույթի հուշարձանները:

Պատմական Հայաստանի նահանգներին նվիրված գործերը շարունակում են անգնահատելի աղբյուր լինել մերօրյա հետազոտողների համար: Դեռևս նրա կենդանության օրոք ասույթ էր դարձել այն միտքը, թե «Ալիշանը մեծ ու հեռատես աչք է, որ Վենետիկում ապրելով` կարողանում է համրել Հայաստանի բոլոր քարերը»:

Տիրապետելով եվրոպական ու արևելյան լեզուների՝ Ալիշանը կատարել է մի շարք թարգմանություններ, որոնց թվում է նաև Ջորջ Բայրոնի «Իտալիա»–ն («Չայլդ Հարոլդ» պոեմի չորրորդ երգը, 1860)։

Այլ ձեռքբերումների շարքում Ալիշանը եղել է նաև Իտալիայի Ասիական ընկերության և Վենետիկի ակադեմիայի պատվավոր անդամ, դասավանդել Վենետիկի Ռաֆայելյան վարժարանում։

Այսօր, երբ իրականացել է Մխիթարյան սերունդների երազանքը, հպարտությամբ կարող ենք փաստել, որ հայ մյուս մեծերի շարքում ըստ արժանվույն է գնահատվել նաև Ալիշանի վաստակը՝ տպագրվել է նրա պատկառելի Նամականու մի մասը, ժամանակակիցների հուշերը, Ալիշանի գեղարվեստական ստեղծագործությունները և վերջինիս նվիրված մի շարք ուսումնասիրություններ:

Դժվար է պատկերացնել հայագիտական որևէ լուրջ հետազոտություն, ուր վկայակոչված չլինեն մեծանուն հայագետի մեկ կամ մի քանի ուսումնասիրությունները:

Հայաստանի Հանրապետության և սփյուռքի տարբեր պահոցներում սրբությամբ են պահվում ալիշանյան մասունքները՝ ձեռագրերը, Մխիթարյան շքեղ և ոսկեզօծ կազմերով նրա գործերը, այդ թվում նաև ինքնագիր ընծայականներով:

Ղևոնդ Ալիշանի ծննդյան 200-ամյակի ոգեկոչումը մեզ կօգնի կառուցելու այն Հայաստանը, որի կերտման ոգեղեն երազանքով ապրեց Հայոց աշխարհի Նահապետը»: