Ձեր վստահելի աղբյուրը

ՀՀ երկրոդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը հարցազրույց է տվել ռուսական РБК հեռուստաալիքին:

Հարց - Ռոբերտ Սեդրակի, շնորհակալություն եմ հայտնում, որ համաձայնեցիք խոսել: Ինչքան հասկանում եմ ռուսական ԶԼՄ-ներին սա Ձեր առաջին տված հարցազրույցն է՝ արդեն 3-րդ անգամ ազատ արձակվելուց հետո:

Ռոբերտ Քոչարյան- Սա կարծես սովորություն է դառնում:

Հարց.- Ինչո՞վ է զբաղվում ՀՀ երկրորդ նախագահը, ո՞րն է Ձեր հիմնական գործունեությունը, բացի նրանից, որ Դուք մշտապես դատական գործընթացների մեջ եք և փորձում եք ապացուցել ձեր տեսանկյունը: 

Ռոբերտ Քոչարյան- Առաջինը դա քաղաքականությունն է, հանդիպումներ, քննարկումներ, վերլուծություններ: Երկրոդը, իհարկե, «Սիստեմա» կորպորացիայի անկախ տնօրենի պարտականությունների կատարումն է: Այն խոշոր դիվերսիֆիկացված ընկերությունն է՝ շատ ակտիվ տնօրենների խորհրդով: Անկախ տնօրենները բավականին ծանրաբեռնված են և պետք է շատ աշխատել, լինեն թեմայի մեջ և պահանջված: Իհարկե, զբաղվում եմ տարբեր հոբբիներով, դրանք են սպորտը, ինքնազարգացումը, գրքերը, ընթերցանությունը: Աշխատում եմ երկրորդ գրքի վրա, որի սյուժեն դեռ չի ավարտվել, բայց որոշակի ուրվագծեր այսօր արդեն արել եմ:

Հարց - Ինչի՞ն է նվիրված գիրքը։

Ռոբերտ Քոչարյան - Ես հրապարակել էի առաջին ինքնակենսագրական գիրքը, որտեղ ամփոփել էի իմ քաղաքական կյանքի արդյունքները, ինչպես ինձ թվում էր՝ նրանից դուրս գալով ընդմիշտ: Բայց քաղաքականությունն ինքը վերադարձավ իմ մոտ և գիրքը կլինի շարունակության, վերադարձի և ներկայում տեղի ունեցողի վերաբերյալ:

Հարց - Ի՞նչ փուլում է գտնվում դատական գործընթացը:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ամենշաբաթյա դատական նիստեր են երեքշաբթի օրերին: Ես իմ համար կազմել եմ օրացույց առանց երեքշաբթի օրվա: Իմ մոտ երկուշաբթի է, այնուհետև՝ չորեքշաբթի, հինգշաբթի և այլն: Այն, իհարկո, ժամանակի բացարձակ կորուստ է: Դրանք աբսուրդային մեղադրանքներ են, իմ փաստաբանները մինչ օրս չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչում են ինձ մեղադրում: Մեղադրել նախագահին իր պաշտոնական սահմանադրական պարտականությունների կատարման մեջ՝ իրավական շիլաշփոթ է: Փորձում ենք բացատրել ավելի շուտ ոչ թե դատավորին և դատարանին, այլ ժողովրդին, թե ինչ է տեղի ունենում: Ես կարծում եմ, որ մեր մոտ այն ստացվում է:

Հարց - Մեծ քաղաքականության վերադառնալու մասին Դուք հայտարարել եք երկու տարի առաջ: Այդ ժամանակահատվածում ի՞նչ է արվել:

Ռոբերտ Քոչարյան -Ես իմ պաշտոնից հեռացա այն միանշանակ համոզմամբ, որ հեռանում եմ իմ մնացած ողջ կյանքի ժամանակահատվածով՝ նպատակ ունենալով զբաղվել ինչ-որ ավելի հետաքրքիր նոր բանով, որ կտրուկ շրջադարձ լինի իմ կյանքում: Բայց ստիպված եղա ամեն ինչ սկսել զրոյից: Այսօր մենք ստեղծել ենք քաղաքական պայքարի շատ լուրջ գործիք: Ձևավորվել է լավ գործառնական թիմ: Մենք բավականին լավ ներկայացված ենք մեդիա դաշտում, բավականին լավ ներկայացված ենք համացանցի ռեսուրսներում, լավ դիրքեր ունենք սոցիալական ցանցերում: Այսինքն, սա այն է՝ առանց որի ժամանակակից պայմաններում քաղաքական պայքարն անհնար է: Դրա վրա ծախսվեց 1.5-2 տարի:

Հարց- Ես նույնիս լսել եմ, որ Հայաստանում ընդդիմությունը գործնականում վերահսկում է բոլոր ԶԼՄ-ները: Այն ճի՞շտ է:

Ռոբերտ Քոչարյան - Այն ակնհայտ չափազանցեցվում է, բայց փորձագետների համակեցության տեսանկյունից, այսինքը՝ ինտելեկտուալ մարդկանց տեսանկյունից, որոնք ի վիճակի են վերլուծել իրավիճակը, ելույթ ունենալ, հարցազրույցներ տալ, համեմատություններ կազմել, վերլուծել, այսինքն՝ ստեղծել բովանդակային, հետաքրքիր կոնտենտ, այստեղ մենք անկասկած գերիշխում ենք:

Ընդդիմությունը Հայաստանում դոմինանտ է: Մեր մոտ հասարակությունը բաժանվել է ինտելեկտուալ հատկանիշների վրա: Այն շատ անսովոր է: Երկրի ինտելեկտուալ ներուժը հիմնականում կենտրոնացված է խորհրդարանից դուրս և այն հիմնականում ընդդիմադիր պոտենցիալն է: Դրանք ակադեմիական շրջաններն են, փորձագետների հանրությունը: Այս իմաստով իրավիճակը շատ հետաքրքիր է: Այսինքն՝ մեր դիրքերը մեդիայում բավականաչափ դոմինանտ են, ոչ թե նրա համար, որ վճարում է, այլ նրա համար, որ այն ավելի հետաքրքիր է, ինտելեկտուալ, ստեղծում է հզոր կոնտենտ, որը մարդկանց հետաքրքիր է: Հասարակությունը դուրս է եկել էյֆորիկ վիճակից, որի մեջ գտնվում էր 2018 թվականին: Մարդիկ սկսել են ռացիոնալ մտածել: Սա արդեն արդյունք է:

Հարց - Դուք նոր ասացիք, որ երբ 2008 թվականին գնում էիք, մտածում էիք, որ ընդմիշտ եք գնում: Արդյո՞ք ոչ այն պատճառով, որ ձեզանից հետո թողնում էիք բացարձակապես ձեր մարդուն՝ Սերժ Սարգսյանին:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ինչ որ մասով նաև այդ պատճառով: Ես կարծում եմ իրավահաջորդի հարցը որոշակի չափով մտահոգում է յուրաքանչյուրին, այն բնական ցանկություն է՝ փոխարինողին տեսնել մի մարդու, որը կշարունակի գիծը: Հարցը նույնիսկ անձի մեջ չէ, կամ նրանում, թե ինչքան ես նրան վստահում, կամ չես վստահում: Այլ հարցը համոզմունքի մեջ է, որ կուրսը, որը Հայաստանում կառուցված էր, չի քանդվի, այլ կշարունակվի:

Ես կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր մարդ, որը ծառ է տնկում՝ այն ջրում է, հետևում է, թե ինչպես է աճում՝ ինչպես երեխաներին է դաստիարակում: Երկար տարիներ իշխանությունում գտնվելուց հետո այդպիսի զգացողություններ լինում են: Դու պատասխանատու ես դրա համար և ցանկանում ես, որ այդ ամենը շարունակվի: Այսինքն՝ այստեղ ամեն ինչ անհամեմատ ավելի խորն է, քան իշխանության  փոխանցումը, կամ նվիրված է, թե ոչ:

Հարց - Հետագայում որոշակի հիասթափություն չեղա՞վ 2018 թվականի իրադարձությունների ժամանակ, թե ինչ էր անում Սարգսյանը:

Ռոբերտ Քոչարյան - Բնականաբար եղել են նաև հիասթափություններ:

Հարց - Դուք չպաշտպանեցիք 2018 թվականի ռեֆորմները:

Ռոբերտ Քոչարյան - Սահմանադրական բարեփոխումնե՞րը նկատի ունեք:

-Այո:

Ռոբերտ Քոչարյան - Այո, ես չպաշտպանեցի  դրանք, ես չեմ գտնում, որ կառավարման խորհրդարանական ձևը համապատասխանում է Հայաստանին և ինչպես ցուց տվեցին իրադարձությունները, ես կարծում եմ, որ ճիշտ էի: Ի դեպ, շատերը չպաշտպանեցին այդ փոփոխությունները: Ներկուսակցական ժողովրդավարության բացակայության պայմաններում խորհրդարանական կառավարումը վերածվում է կուսակցական «բոսս»-ի իշխանության, նրա միանձնյա իշխանության: Գիտեք ինչ, Հայաստանի ոչ մի նախագահ չի ունեցել այն իշխանությունը, որն այսօր ունի վարչապետը:

Հարց - Հասարակության մոտ  կարծիք պետք է ստեղծվի, որ մարդիկ փոխվում են, բայց ինչ որ բան մնում է անփոփոխ և բավականին երկար:

Ռոբերտ Քոչարյան - Անկասկած, առանցք, որի շուրջ կառուցվում է պետականությունը: Շատ հաճախ կայացած արևմտյան երկրներում աշխատում են ավանդույթները: Պարտադիր չէ, և չի կարող ամբողջն արտացոլվել Սահմանադրության մեջ, մշակվում են որոշակի տրադիցիաներ, որոնք տարիներով, տասնամյակներով պահպանվում են: Եթե դու 10 տարին մեկ փոխում ես սահմանադրությունը, ընդորում՝ փոխում ես հիմնովին, ապա չպետք է քանդել այդ ավանդույթները:

Հարց - Դուք այն ժամանակ Սերժ Սարգսյանին ասե՞լ եք՝ ի՞նչ ես անում, ինչո՞ւ ես անում եթե ժողովուրդը դեմ կլինի դրան: Դուք հասկանո՞ւմ էիք, թե ինչի կարող է այն բերել:

Ռոբերտ Քոչարյան -Այո հասկանում էինք: Այն ժամանակ մենք քիչ էինք շփվում: Այդ հարցում ես հրապարակայնորեն էի արտահայտում իմ տեսակետը, բայց անձնական զրույցներ դրա շուրջ չի եղել:

Հարց - Ինչպե՞ս կձևակերպեիք 2018 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցած թավշյա հեղափոխության պատճառները: Դրանք, այդ փոփոխությունները և Սերժ Սարգսյանի անձնական որոշումներն էին, թե կային նաև այլ պատճառներ:

Ռոբերտ Քոչարյան - Կային նաև այլ պատճառներ, կար նաև Հանրապետական կուսակցության կառավարումից հոգնածության վիճակ: Բայց եղավ ամբոխահաճ պատերազմի թրենդ, որը, ի դեպ, ողջ Եվրոպայով էր տարածվում: Այն, ամենայն հավանականությամբ, կապված է սոցիալական ցանցերի զարգացման, տեղեկատվական դաշտի ապակենտրոնացման հետ և իշխանությունը չհասցրեց այդ իրավիճակին ադապտացնել իր քաղաքական գործիքները:

Թվացյալ տեղեկատվական քաոսը ուներ ներազդելու և կառավարելու բանաձև: Այդ ուժերը, որոնք օգտվեցին իրավիճակից, բավականին հաջող այդ «տեղեկատվական քաոսը» կառավարում էին: Բացի այդ, այն ճիշտ օգտագործած տեխնոլոգիա էր: Եթե հիշենք 2018 թվականի իրադարձությունները, դրանք ինչ որ դրայվ և ֆան էին՝ դուրս գալ, ինչ-որ բան փակել, ասենք՝ ճանապարհը, ասել՝ ուռա և այլն: Ես կարծում եմ, որ այդպիսի խաղի զգացողություն կար, բայց՝ կարևոր, երկրում կոնկրետ բան փոփոխող: Ես կարծում եմ, որ այն խելացի, լավ օգտագործված տեխնոլոգիա էր և իհարկե, եթե չլիներ հիասթափության հողը, ապա այդ տեխնոլոգիան չէր աշխատի: Բայց եթե կա հասունացած իրավիճակ, ապա այդ տեխնոլոգիան աշխատում է փայլուն:

Հարց- Բելառուսում այս պահին տեղի ունեցողը հիշեցնո՞ւմ է Ձեզ այն, ինչ տեղի էր ունենում 2018 թվականին Հայաստանում:

Ռոբերտ Քոչարյան- Այո, իհարկե:

-Ի՞նչն է հիշեցնում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Պետք էր հարցնել, թե ի՞նչը չի հիշեցնում Հայաստանի դեպքերը: Ավելի հեշտ կլիներ ասել, թե ինչը չի հիշեցնում: Ես կխոսեմ տարբերությունների մասին, քանի որ մնացածը սկզբունքայնորեն նույնն է: Արևմտյան երկրների վերաբերմունքը Բելառուսին այլ է, քան Հայաստանի նկատմամբ: Հայաստանում իշխանությունները եղել են անհամեմատ ավելի տոլերանտ  այլակարծության նկատմամբ: Հանրապետական կուսակցությունը և նախագահը բավականին ակտիվ համագործակցում էին արևմտյան երկրների հետ: Մեր մոտ քաղբանտարկյալներ չկային, լրագրողների ծեծելու դեպքեր չէին արձանագրվել, չի եղել խորհրդավոր անհետացման դեպք, այդ ամենը Հայաստանում չէր եղել:

Ավելին, Հանրապետական կուսակցությունը մտնում էր Եվորպայի ժողովրդական կուսակցության մեջ և բավականին ակտիվ համագործակցում էր միջկուսակցական փոխգործակցության ոլորտում: Այս համատեքստում իրավիճակը լիովին տարբեր է: Բայց երբ այդ ամենը սկսվեց, այդ նույն երկրների վերաբերմունքը դարձավ բացարձակապես նույնը:

Հարց - Նայենք, թե ինչ է տեղի ունենում՝ նախկին Խորհրդային հանրապետության տերիտորիայում՝ Վրաստանում, մայդանը՝ Ուկրաինայում, թավշյա հեղափոխությունը Հայաստանում, 2020 թվականին հեղափոխության փորձը Բելառուսում: Որպես մեծ փորձ ունեցող քաղաքական գործչի ուզում եմ հարցնել, թե ինչո՞ւ իշխանության ղեկին գտնվող մարդիկ չեն սովորում մյուսների սխալներից:

Ռոբերտ Քոչարյան - Յուրաքանչյուրն ունի իր փոցխը, սա հին ճշմարտություն է: Յուրաքանչյուրը մտածում է, որ այն իրեն կշրջանցի և իր պատմությունն բոլորովին այլ է: Եթե իրականության մեջ համեմատենք, ապա յուրաքանչյուր երկրում իրավիճակն ինքնին ինքնատիպ է: Ցուցանակային ձև են հիշեցնում օգտագործվող նույն տեխնոլոգիաները, բայց բազային պարամետրերը բավականին տարբեր էին և´ Վրաստանում, և´ Հայաստանում, և´ Բելառուսում: Այդ պատճառով բավականին հեշտ է սեփական իրավիճակը գնահատել, ինչ որ ունիկալ, այլ, և մտածել, որ քո մոտ դա չի լինի:

Հարց - Հայաստանում կա ևս մեկ տարբերվող հանգամանք՝ ի տարբերություն մյուս շատ երկրների, Հայաստանի սահմաններին պարբերաբար բռնկվում են իսկական պատերազմներ: Այս ամռանը տեղի ունեցավ հերթական սրացումը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Դուք խաղացիք վճռական դեր, որ այսօր Ղարաբաղն անկախ է: Ըստ ձեզ, այն սրացումը, որը վերջերս էր, ինչո՞ւ  եղավ, ո՞ւմ էր այն պետք: 2016 թվականի նման այն նույնքան տևեց: Ի՞նչ էր այն:

Ռոբերտ Քոչարյան -Երևի, չարժեր և չէր մեծացվի այդ ընդհարման մասշտաբները, եթե չլիներ այն մշտական վտանգը, որ ցանկացած նման ընդհարում կարող է վերաճել խոշորածավալ հակամարտության: Օբյեկտիվորեն այդպիսի վտանգ կա մշտապես՝ շփման գծի ողջ երկայնքով: Դրանով էլ բացատրվում է Ռուսաստանի, համանախագահների արագ արձագանքը՝ հանգցնել հիմա, որպեսզի մեկ շաբաթից, կամ երկու շաբաթից ավելի խոշոր հրդեհի խնդիր չլինի: Ինքնին կոնֆլիկտի մասշտաբը մեծ չէր, այն անհամադրելի է 2016 թվականին տեղի ունեցածի հետ, բայց եղել են զոհեր: Բայց լայնածավալ պատերազմի վերածվելու դրա վտանգը մշտապես առկա է: Դրանով է բացատրվում ԶԼՄ-ների, միջնորդների և ընդհանրապես միջազգային հանրության զգայուն վերաբերմունքը, այն իրադարձություններին, թե ինչ է տեղի ունենում շփման այդ գծում: Չկա մոնիթորինգ, անկայուն հավասարակշռություն: Աչք-աչքի տված մշտապես աշխատում են առաջին գծում:

Հարց - Երբ ես խոսում էի Փաշինյանի հետ, նա ուղիղ ասաց, որ այս դեպքում հրահրողը եղել է Թուրքիան և վերջինս դրդում էր Ադրբեջանին: Դուք համաձա՞յն եք դրա հետ:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ե´վ այո, և´ ոչ: Թուրքիան իրեն դրսևորում էր ծայրահեղ ագրեսիվ հակամարտության ընթացքում և անդրդվելի էր: Բայց ես չունեմ տեղեկություն, որ Թուրքիան հրահրել է այդ միջադեպը: Ինչպես ես հասկանում եմ, միջադեպը տեղի է ունեցել հակամարտող կողմերի առաջին գծի ամրացման տրամաբանության մեջ: Բայց այնպես, ինչպես այդ պրոցեսի մեջ մտավ Թուրքիան, առաջ է բերում շատ հարցեր: Այստեղ անկասկած դա այդպես է: Մեր համար այն պրոբլեմատիկ է: Թուրքիան էքզիստենցիալ վտանգ է Հայաստանի համար, դրա համար էլ մենք շատ ցավալի ենք արձագանքում, նաև այդ զորավարժություններին և այլն: Թուրքիան միշտ էլ աչք է ունեցել Հարավային Կովկասի վրա և օգտվելով այս իրավիճակից երևի ցանկանում է ընդլայնել իր ազդեցությունը, ներկայությունը: Այն ընդգրկվում է ընթացող գործընթացի տրամաբանության շրջանակներում: Եթե մինչև վերջ լինենք օբյեկտիվ, ապա պետք է հասկանալ, որ Ռուսաստանը միակ երկիրն է, որ զսպում է, կամ ի վիճակի է զսպել Թուրքիայի նման ձգտումները: Վաշինգտոնյան, բրյուսելյան հանդիմանանքներն արդեն չեն աշխատում, կամ աշխատում են կես կամ ¼ ուժով, կամ ավելի քիչ:

Հարց - Հասկանալի է, թե Էրդողանը ինչու է նեղացել Վաշինգտոնից կամ Բրյուսելից: Թուրքիային մշտապես խոստանում են և չեն ընդգրկում ԵՄ: Ինձ թվում է, որ նրանք արդեն հույսերը կտրել են:

Ռոբերտ Քոչարյան -Նրանք վաղուց են հույսերը կտրել: Բլիթն արդեն չի աշխատում, իսկ մտրակն էլ չի հասնում: Բացի այդ, երբ պինդ պապը թուլանում և դառնում է մարազմատիկ, ապա թոռները դադարում են նրան լսել: Սա կյանքից բերված պատմություն է էքստրապոլացված միջազգային ինչ-որ գործընթացներին:

-Դուք դա ԱՄՆ-ի մասին ե՞ք ասում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ես ուղղակի ասացի, եթե պրոյեկտենք այն ներկայիս գործընթացների վրա: Այդ պատճառով մեր համար շատ կարևոր է, որ Թուրքիային զսպող ռեալ գործոնն այստեղ աշխատի, որովհետև, կրկնում եմ, Թուրքիայի վտանգը մեր համար էքզիստենցիալ է: Ղարաբաղյան կարգավորումը պետք է դիտարկել մեծ և փոքր համատեքստերում: Ադրբեջանի այն դիրքորոշման պայմաններում, որն այսօր հնչեցվում է, ես ուղղակի չեմ տեսնում, թե ինչպես կարող է այդ կարգավորումը լինել: Կա միայն փաստ՝ Լեռնային Ղարաբաղը երբեք չի եղել անկախ Ադրբեջանի կազմում: Սա փաստ է: Լեռնային Ղարաբաղի ստեղծման իրավական հիմքերն անքննելի են: Ես եմ գրել այդ հռչակագիրը և Խորհրդայիմ Միության այն ժամանակվա սահմանադրությունը թույլ էր տալիս հանրապետությանը, ինքնավար մարզին, նույնիսկ կոմպակտ բնակվող ազգային փոքրամասնություններին հանրաքվեների ժամանակ որոշել իրենց ճակատագիրը՝ լիովին համապատասխան այն ժամանակվա օրենսդրությանը:

Երկրրոդ գործոնը դա Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության գրեթե 30 տարվա գոյության փաստն է: Շուտով, մեկ տարի հետո 30 տարին է: Ընդորում, արդյունավետորեն զարգանում է և առավել արդյունավետությամբ պաշտպանում է իր սահմանները: Բաքուն այսօր ժխտում է այդ 30-ամյա օբյեկտիվ իրականությունը: Բայց ինչպե՞ս կարելի է լուծել հիմնահարցը, եթե դու ժխտում ես այդ հիմնահարցի օբյեկտիվ բնութագիրը:

Հարց- Երբ ԽՍՀՄ-ի իշխանությունն ամուր էր, այդ հիմնահարցը հնարավո՞ր էր լուծել:

Ռոբերտ Քոչարյան- ԽՍՀՄ-ում ցանկացած հիմնահարց հնարավոր էր լուծել: Եթե լրիվ հանգիստ կարելի էր Ղրիմը տալ Ուկրաինային, ապա՝ միանշանակ այո:

Հարց - Ըստ ձեզ ինչո՞ւ այն չարվեց այն ժամանակ:

Ռոբերտ Քոչարյան - Չունեմ պատկերացում, որպեսզի կառուցեմ ենթադրություն: Բայց կարծում եմ, որ կար գաղափարախոսություն, որը ենթադրում էր, փորձեմ հիշել կարգախոսը. «Ստեղծվում է միասնական նոր պատմական հանրություն՝ սովետական ժողովուրդ»:

-Առանց ազգությունների և այլ բաների՞:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ազգությունը այդ ամենի ձևավորումն էր, բայց խոսքը գնում էր նոր պատմական հանրության՝ սովետական ժողովրդի մասին, որը ինձ հիշեցնում է նեոլիբերալ նոր կարգախոսը՝ նոր մարդկային պատմական հանրության՝ աշխարհի մարդու ստեղծումը: Բայց այն ժամանակ մարդիկ հավատում էին դրան: Մտածում էին՝ ի՞նչ տարբերություն այստեղ, թե այնտեղ, միևնույնն է այս սահմանները ջնջվելու է, մենք միասնական եղբայրական ժողովուրդների ընտանիք ենք: Ես կարծում եմ, որ մարդիկ անկեղծորեն հավատում էին:

Հարց - Ինչ կորցրեց Հայաստանը ԽՍՀՄ-ի փլուզման հետևանքով, և արդյոք կորցրեց:

Ռոբերտ Քոչարյան - Հարվածը տնտեսությանը եղավ ուժեղ: Տասնամյակներով ստեղծված արտադրական կոոպերացիան մասնաատվեց: Արդյունքում ի հայտ եկան մաքսակետեր, սահմաններ: Անկառավարելիություն, քանի որ անկախ հանրապետություններում առաջին տարիներին կառավարելիության հարցը բավականին սուր էր: Մարդիկ փորձ էին հավաքում, նոր թիմեր էին իշխանության եկել: Հարվածն ուժեղ էր: Բայց Հայաստանի հանար հարվածը կրկնակի, նույնիսկ եռակի ուժեղ էր: Այստեղ կար երկու հանգամանք: Առաջինը պատերազմն էր, փակ սահմանները, մասնակի  շրջափակումը:

Բայց հարվածն առավել ուժեղ էր այն պատճառով, որ հենց Հայաստանում 1988-90 թվականներին, հատկապես Սպիտակի երկրաշարժից հետո, ստեղծվեց հզոր էկոլոգիական շարժում, որը ներաճեց Ղարաբաղյան հիմնահարցի հետ: Այն ուղղվեց Ատոմակայանի, Վանաձորի, այն ժամանակվա Կիրովականի խոշոր քիմիական համալիրի փակմանը, որը ԽՍՀՄ-ի խոշորագույն քիմիական համալիրներից էր: Փակվեց «Նաիրիտ» քիմիական կոմբինատը, որը կաուչուկի խոշորագույն արտադրողն էր, ինչպես նաև Ալավերդու  պղնձի գործարանը: Նրանք կոտրեցին մեր տնտեսության կռնակը: Եթե նայենք, թե ինչպես այդ տարիներին գոյատևեց Ռուսաստանը, ապա կտեսնենք, որ դա եղել է լեռնային հանքարդյունաբերությունը: Մենք սպանեցինք այն ամենը, որը այդ տարիներին կարող էր տալ իրացվելի արտադրանք: Ես կարծում եմ, որ այն եղել է շատ ուժեղ և կոպիտ սխալ, որի գինը աղետալի էր: Մենք մինչև հիմա այն զգում ենք:

Հարց - Կարո՞ղ է Հայաստանի տնտեսությունը ավտոնոմ լինել:

Ռոբերտ Քոչարյան - Չեմ կարծում, որ կան երկրներ, որոնք կարող են իրենք իրենց գոյատևել այս գլոբալ աշխարհում: Միգուցե կարող են գոյատևել, բայց՝ ոչ զարգանալ:

Հարց - Հայաստանի տնտեսությունը կարո՞ղ է գոյատևել առանց Ռուսաստանի տնտեսության:

Ռոբերտ Քոչարյան - Իրեն անվտանգության մեջ զգալ չի կարող, զարգանալ՝ նույնպես շատ պրոբլեմատիկ է: Այդ պատճառով պետք է դրանք տարանջատել, գոյատևման մեջ երկու իմաստ կա: Ընդհանրապես հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ առանձին թեմա է և այն կարելի է քննարկել առավել լայն համատեքստում: Այ, ինչ ասում էք ակնհայտ է, հարցը միայն նրանում է, որ պարզապես պետք է հաշվել Ռուսաստանի շուկան, Հայաստանի շուկան: Ասել, որ կարելի է այս շուկայով լինել ինքնաբավ, իհարկե, դատարկաբանություն է: Մուտքը Ռուսաստանի շուկա խթանեց մեր տնտեսության շատ ոլորտներ: Եթե մենք ուզում ենք զարգանալ, ապա պետք է անենք ամեն ինչ, որպեսզի լինենք մրցակցային առաջին հերթին ռուսական շուկայում: Եվրոպա մտնելը շատ դժվար է: Այնտեղ այնքան պրոտեկցիոն պայմաններ կան, որ դրանցից յուրաքանչյուրի հաղթահարումը տարիների բանակցություններ են պահանջում: Ես այդ ամենի միջով անցել եմ և հասկանում եմ, որ այն բավականին դժվար է:

-Այնտեղ Հայաստանի չե՞ն էլ սպասում:

Ռոբերտ Քոչարյան- Ես չեմ կարծում, որ ինչ-որ տեղ, ինչ-որ մեկին սպասում են իր ապրանքներով: Ավելի շուտ բոլորը ցանկանում են իրենց ապրանքներով ինչ-որ մեկի մոտ լինել, դա  բնական տրամաբանություն է:

Հարց- Լատվիայում փակել են կոսմետիկաների «Ձինտրս» գործարանը, որն հայտնի էր ողջ ԽՍՀՄ-ում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Իհարկե կփակեն: Փակել էին շուկան, այդ շուկայում նրանք լավագույնն էին, հիմա գնա մրցակցի ֆրանսիական, շվեյցարական կոսմետիկայի հետ: Այն իրականում շատ դժվար է: Ի դեպ հենց նույն բալթյան երկրներում արտադրական ներուժի մի մասն ուղղակի մահացավ: Հնարավոր է՝ որոշ ճյուղեր էլ զարգացել են, բայց մեծ թվով մարդիկ աշխատում են Մեծ  Բրիտանիայում, Գերմանիայում և այլ երկրներում, աշխատուժ է: Այսպիսին է այսօր աշխարհը:

Ի՞նչն է ինձ հիմա անհանգստացնում. հայ-ռուսական հարաբերությունների ընկալում են որպես հավերժ կոնստանտ՝ այն այսպես է և այդպես էլ կլինի միշտ: Ես դրա հետ կատեգորիկ համաձայն չեմ: Ցանացած հարաբերություններ պահանջում են ջանքեր: Ցանկացած հարաբերություն պահանջում  է էներգիա, ժամանակ, որոշակի զգացմունքների ներդնում, այսինքն՝ այդ հարաբերությունները դառնում են մեր գրականության մշակույթի հարթակներում, այդ պատճառով դրանք պահպանվում են ավելի երկար: Եթե միջպետական հարաբերություններում այն ստեղծում ես, այն ներծծվում  է որոշակի մշակութային շերտերում, որոնք մարդիկ իրենցից հետո թողնում են, այդ պատճառով իներցիան այստեղ շատ է: Բայց դա չի նշանակում որ պետք չէ դրա ուղղությամբ աշխատել, հակառակ դեպքում մեկ երկու սերունդ հետո կպարզվի, որ այն ինչ կար՝ մնացել է մշակութային հարթակներում:

Հարց - Այն լավ է երևում Վրաստանի օրինակի վրա:

Ռ.Քոչարյան- Միանշանակ:

Հարց -Այնտեղ երիտասարդությունն արդեն չի խոսում ռուսերեն:

Ռոբերտ Քոչարյան - Այդ պատճառով «Ժողովուրդների բարեկամություն» կարգախոսը, գեղեցիկ է, բայց դատարկ և հավերժ չի մնա: Պետք է ներդնել էներգիա, եռանդ, որպեսզի այն սնվի: Այն, ինչ հիմա տեղի է ունենում Հայաստանում, ինձ մտահոգում է, քանի որ այսօր արվում է տրամագծորեն հակառակը:

Հարց - Ինչո՞ւմ է այն արտահայտվում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Հայաստանի սորոսացման մեջ: Սա իմ պայմանական տերմինն է: Հարցն այդքան Սորոսի մեջ չէ, որը դարձել է  հասարական թեմա: Բայց փաստի վրա ես տեսնում եմ, թե ինչ է այստեղ տեղի ունենում: Երիտասարդ սերնդին պարտադրումն է արժեքներ, որոնցից դուրս է հանվում այն բովանդակայինը, որը մեր ինքնության հիմքն է՝ վերաբերմունքը հավատքին, ընտանիքին և նման շատ այլ արժեքների, գործընկերների հավերժություն-ոչ հավերժություն, երկրների դոմինանտություն: Եթե սա ժամանակին արվում էր մարգինալ, ոչ կառավարական կազմակերպությունների միջոցով, ապա այսօր ամբողջ այդ կազմը լցվել է իշխանության մեջ, նրանք բոլորը իշնությունում են:

Հարց - Ես կարծում եմ, որ այդ հարցը կարող են և ձեզ տան, թե այդ ՀԿ-ները եղել են նաև Քոչարյանի ժամանակ:

Ռոբերտ Քոչարյան - Նրանք մարգինալ էին և նրանց մասին ոչ մեկը չգիտեր:

Հարց - Ինչո՞ւ դրանք չէին փակվում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ես չգիտեի, որ այստեղ կա Սորոսի գրասենյակը: Ինչքան ես հասկացել եմ նրանք գրասենյակ էլ չեն ունեցել, բնակարաններում են եղել: Սողացող մուտք է եղել պետություն, իրականում չգիտեի, որ նման գրասենյակ կա ընդհանրապես: Նրանք քաղաքականության շուրջը ծոպավոր ժապավեն են եղել, մարգինալ, չէին ազդում գործընթացների վրա: Ես զարմացած էի, թե նրանք ինչպես այդպես ամրացան վերջին տարիների ընթացքում:

Հարց - Ըստ Ձեզ, Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև բարեկամությունը և եղբայրական հարաբերությունները թուլանում են:

Ռոբերտ Քոչարյան - Ենթարկվում են կոռոզիայի: Պետք է ամեն օր աշխատել, որպեսզի չկորցնել այն, ինչ ձեռք է բերվել դարերով: Մինչ այս մենք քննարկեցինք մեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, տարածաշրջանային խնդիրներ, Ռուսաստանի դերը Հայաստանի էքզիստենցիալ վտանգների զսպման հարցում:

Հարց - Ինչ պետք է անի Ռուսաստանը: Տեսեք ես փորձում եմ ինձ պատկերացնել երիտասարդ հայ տղայի փոխարեն: Ես գիտեմ ամերիկացիներին՝ նրանք հիմա փող կտան, նրանք ժողովրդավարության և խոսքի ազատության կողմնակիցներ են, կոռուպցիայի դեմ են, այնտեղ կյանքը հիասքանչ է: Իսկ ի՞նչ կարող է Ռուսաստանը դրան հակադրել, քանի որ ըստ էության ամերիկյան  բոլոր բաղադրիչները լավն են: Ի՞նչ կմտածի նա Ռուսաստանի մասին՝ այնտեղ երևի կոռուպցիա է, նրանք ապրում են նավթի ասեղի վրա, իշխանությունը երկար ժամանակ է անփոփոխ է: Այդ պատճառով նա իհարկե կնայի ԱՄՆ-ի կողմը:

Ռոբերտ Քոչարյան - Եթե նույն այդ երիտասարդը հիացմունքով է խոսում Սինգապուրի մասին, որտեղ իշխանությունը չի փոխվել արդեն 30 տարի և հետո փոխանցվեց հորից որդուն, առաջանում է ընտրանքի հարց՝ իսկ ինչո՞ւ: Հարցը նրանում է, թե ինչպիսի քարոզչական ճնշման տակ ես դու, ինչպիսի տեսանկյուն է պրոյեկտվում քո ուղեղի վրա:

Հարց- Այդ պատճառո՞վ սովորական հայերը պետք է հասկանան, թե ինչու պետք է նայեն Ռուսաստանի կողմը: Դրա համար եմ հարցնում՝ ի՚նչ պետք է անի Ռուսաստանը:

Ռոբերտ Քոչարյան -Պետք է տիրապետել փափուկ ուժի կիրառման մեխանիզմներին: Ակնհայտ է՝ Ռուսաստանում կառուցված չէ սեփական շահերի առաջ մղման այդ համակարգը՝ գոնե իր շուրջը: Ես մտածում եմ, որ յուրաքանչյուր երկիր ձգտում է իր շուրջը ունենալ բարեկամական երկրներ, ինչը լիովին նորմալ է: Ինչքան երկիրն ուժեղ ու հզոր է, սահմաններն էլ են մեծ, ինչը ենթադրում է շատ երկրներ, որոնց հետ պետք է աշխատել:

Հարց - Այդ դեպքում կզարգանա՞ տնտեսությունը, մշակույթը:

Ռոբերտ Քոչարյան - Անկասկած: Ինչու ինձ ավելի շուտ մտահոգում է Հայաստանում տեղի ունեցողը, քան Ռուսաստանում: Ոորվհետև պետականությունը Ռուսաստանի ինքնության ուժեղ մասն է: Այն ներծծված է ռուսական պատմության, գրականության, նույնիսկ երաժշտության մեջ և պետականության տեղը ռուսաստանցու ընկալման, ինքնաճանաչման մեջ շատ մեծ է։ 

Հայաստանում այն այդպես չէ, քանի որ մեր մոտ չկա երկարատև պետականության այդ պատմությունը: Քանի տարի է արևմուտքը փորձում է խարխլել ռուսական ինքնությունը, չի ստացվում ու չի ստացվելու, որովհետև ձեր մոտ այն շատ խորն  է նստած: Մենք այս առումով բավականին խոցելի ենք՝  աշխարհի քաղաքացի դառնալու առումով:

Այսօր ինչ է տեղի ունենում այստեղ: Այդ ամենը դուրս է հանվում ուսումնական ծրագրերից: Սորոսյան ակումբը նման գաղափարներով է սնված: Նրանք հիմա ԲՈՒՀ-երի խորհուրդներում են: Նրանք ներթափանցում են բոլոր այդ ոլորտները:  Ինձ համար անհասկանալի է, թե 5-10 տարի հետո ինչպիսին կլինի միջին վիճակագրական հայը:

Հարց -Առաջ գոյություն ուներ Խորհրդային Միությունը՝ գաղափարախոսությունների պայքար էր: Այնտեղ կապիտալիզմ էր, այստեղ՝ սոցիալիզմ: Այն փլուզվեց և հիմա այնտեղ և այստեղ կապիտալիզմ է: Այնտեղ ազատ տնտեսություն է, այստեղ էլ, երկու կողմերում էլ խոսքի ազատություն է: Ինչո՞ւմ են հիմա ներկայիս հիմնական հակասությունները:

Ռոբերտ Քոչարյան- Մինչև Խորհրդային Միության ձևավորումը չէի՞ն եղել այդ հակասությունները:

-Եղել են:

Ռոբերտ Քոչարյան- Նրանք գաղափարախոսական էի՞ն: Իհարկե՝ ոչ: Այսինքն՝ այդ հակասությունները կլինեն միշտ: Գաղափարախոսությունը ցեմենտի դեր է խաղում, տալիս է ապագայի հույս, կանխատեսելիություն: Այդ պատճառով էլ այն չի նշանակում, որ սպանեցին իդեալոգին և հակասությունները վերանում են: Ես կարծում եմ, որ դրանք միշտ էլ կմնան:

Հարց - Այդ դեպքում, ո՞րն է այդ պայքարի իմաստը: Քանի որ ոչ թե մենք ենք հարձակվում արևմուտքի վրա, այլ արևմուտքն է հարձակվում այն հատվածի վրա, որը եղել է Խորհրդային Միություն։

Ռոբերտ Քոչարյան- Նախ Ոուսաստանը շատ մեծ է, անհնազանդ, նա ունի քաղաքակրթական հզոր պետենցիալ: Իսկ դա նյարդացնում է:

Հարց- Դուք ասացիք՝ մտահոգված եք, թե ինչպիսին կլինի միջին վիճակագրական հայը: Ինչի՞ց եք դուք վախենում:

Ռոբերտ Քոչարյան - Առաջին հերթին ինքնաընկալումից, ո՞վ ենք մենք: Ես համոզված եմ, որ մենք ապրում ենք այնպիսի տարածաշրջանում, որտեղ առանց ազգային ուժեղ բաղադրիչի, որպես Հայի տեսակ գոյատևելը շատ բարդ է: Ես չեմ ցանկանում, որ մենք լուծվենք նեոլիբերալ իդեալոգիայի մեջ և դառնանք լղոզված՝ անհասկանալի ինչ որ մեկը: Ես չեմ ցանկանում, որ լղոզվեն մեր աշխարհաքաղաքական շահերը, որովհետև ես տեսնում եմ ուղղակի վտանգ մեր գոյատևմանը: Ամենակարևորը՝ եթե այդ ամենը տեղի ունենա, ես չգիտեմ, թե ի՞նչ ներքին ուժ պետք է մեզ մղի Ղարաբաղի պահպանմանը՝ այնտեղ ռազմական գործողություններ սկսվելու դեպքում:

Հարց - Որո՞նք են Ձեր առաջիկա պլանները: Հաջորդ ընտրափուլին կմասնակցե՞ք, եթե հնարավորություն ունենաք:

Ռոբերտ Քոչարյան -Եթե ինձ չնստեցնե՞ն:

-Այո, Այո:

Ռոբերտ Քոչարյան- Ես չեմ վախենում բանտից: Իմ կյանքում չէր եղել միայն բանտը, մնացած ամեն ինչը եղել էր՝ պատերազմ, ընդհատակ, ձերբակալություն չէր եղել: Այնպես որ անգին փորձ եմ ձեռք բերել: Բայց կպայքարենք: Ես չեմ ուզում հիմա խոսել ինչ որ ֆորմատների  մասին, բայց ես գտնում եմ, որ հիմա բավականին հաջող կատարում ենք այն խնդիրը, որը այս փուլում կարելի է և պետք է իրականացնել:

-Շնորհակալություն: