Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Кавказский Узел»-ը ներկայացրել է ծավալուն հոդված՝ Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ՝ այն վերնագրելով «Հայաստանում պետության ապակայունացումն ու ապաինստիտուցիոնալացումը» 2018-2020:

Հեղափոխությունը՝ որպես ինստիտուտների փլուզում
«Նիկոլ Փաշինյանի և նրա գլխավորած «Իմ քայլը» դաշինքի իշխանության գալուց ի վեր երկրում կադրային և ինստիտուցիոնալ քաղաքականությունն անկայուն է: Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, թե ինչպես հեղափոխությունն արվեց: 2018 թվականի ապրիլի 17-ին Փաշինյանը հորդորեց կաթվածահար անել պետական մարմինների աշխատանքը՝ դրանում տեսնելով հեղափոխության իրականացման միջոց»,-գրում է կայքն ու հավելում, որ 2018 թվականի ապրիլի 26-ին Փաշինյանն արդեն հայտարարեց. «Կամ ես կընտրվեմ վարչապետ, կամ Հայաստանում ընդհանրապես վարչապետ չի լինի»:

«Չիմանալով դրա մասին, Փաշինյանը գործում էր հեղափոխությունների տեսության համաձայն, ըստ որի հեղափոխությունը պետության, նրա սոցիալական և իրավական կարգի ինստիտուտների, ինչպես նաև մարդկանց միջև հարաբերությունների համակարգի փլուզումն է:

Բարեփոխումներ և կառուցողական ոչնչացում
«Իշխանափոխությունից հետո Նիկոլ Փաշինյանը հայտնվեց ոչ միանշանակ իրավիճակում: Նա հեղափոխությունից առաջ շատ մեծացրեց սպասելիքները: Դեռ 2018-ի մարտին Նիկոլ Փաշինյանը խոստացավ, որ կլուծի մարտի 1-ին (2008 թ.) և հոկտեմբերի 27-ի գործերը (1999 թ.) 5 րոպեի ընթացքում`իշխանության գալուն պես, նաև այն, որ եթե տապալվի Սերժ Սարգսյանը, երկրում բոլոր խնդիրները կլուծվեին: Նման տեսակետները տարածվում էին հեղափոխական տրամադրություններ հրահրելու համար»,-ասվում է հոդվածում, նշելով, որ  հասարակության սպասումներն այնքան գերտաքացան, որ հեղափոխության հաջողության մեջ համոզված չլինելը նշանակում էր հակադրվել մեծամասնությանը:

78%-ն ակնկալում էր Հայաստանի առջև ծառացած հիմնական խնդիրների շուտափույթ լուծում, 75%-ը սատարում էր Փաշինյանի կուսակցությանը 2018 թ. մայիսի 11-ի հարցման արդյունքներով, և միայն 15%-ը կարծում էր, որ Փաշինյանը, ամենայն հավանականությամբ կամ հաստատ չի կարողանա լուծել Հայաստանի առաջ ծառացած բոլոր հիմնական խնդիրները 6 ամսից մեկ տարի ժամանակահատվածում:

Իրավիճակի երկիմաստությունը, որում հայտնվել էր Փաշինյանը, այն էր, որ մի կողմից նրանից վճռական փոփոխություններ էին սպասվում բոլոր բնագավառներում, իսկ մյուս կողմից`դա անհնար էր:

Ասվում է, որ այս ամենին Փաշինյանը բախվեց թավշյա հեղափոխությունից անմիջապես հետո: Պարզվեց, որ հաստատություններն ունեն լուրջ իներցիա: Եվ եթե աշխատանքից հեռացնում եք ինչ-որ «հին ռեժիմի» պաշտոնյայի, կարող եք կորցնել ինստիտուցիոնալ հիշողությունը և կորցնել այս կամ այն հատվածում գործելու ունակությունը: Բացի այդ, վերահսկողությունը կորցնելը շատ հեշտ է, իսկ վերականգնելը՝ շատ ավելի բարդ: Նույնիսկ պետության գործունեության այս պարզ անհրաժեշտությունը լուրջ զսպող ազդեցություն ունեցավ նոր կառավարության և անձամբ Փաշինյանի վրա, որն առաջինն էր դիմագրավում այս մարտահրավերներին:

Ասվում է, որ, սակայն, շատերի մտքում այդ բոլոր զսպումները գոյություն չունեին: Ակտիվորեն օգտագործվել է «կառուցողական ոչնչացման» բացատրական մոդելը, երբ զրոյից վերակառուցելու համար անհրաժեշտ է նախ ոչնչացնել հաստատությունները: Առաջանում է արմատական բարեփոխումների ցանկություն, որոնք, ենթադրաբար, պետք է արագ շտկեն իրավիճակը:

Փաշինյանի կադրային և ինստիտուցիոնալ քաղաքականությունն առաջին 12 ամիսների ընթացքում
Գործելով հաստատությունների պահպանման ու փոփոխություններ իրականացնելու երկընտրանքի շրջանակներում՝ Փաշինյանը, հեղափոխությունից հետո արդեն սկզբնական շրջանում, սկսեց ակտիվորեն գործել: Կադրային քաղաքականությունը հակասական էր: Թույլ կադրեր նշանակվեցին առանցքային պաշտոնների, որոնք պահանջում էին բարձր կոմպետենցիա՝ նույնիսկ անցումային կոալիցիայի կառավարության ժամանակ:

Այն տեխնոկրատներից, որոնք մնացին Հայաստանի կառավարությունում, շատերն ընտրվել են ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի հետ հարաբերությունների սկզբունքի համաձայն, ինչպես արտաքին գործերի նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը և Պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանը: Իրականում, միջազգային և արևմտյան կազմակերպությունների հետ հարաբերությունները կարևոր նշանակություն ունեին անձնակազմի ընտրության և այլ պաշտոնների համար, ինչպիսիք են առողջապահության, արդարադատության, կրթության, շրջակա միջավայրի, սոցիալական ապահովության նախարարը, Կենտրոնական բանկի ղեկավարը և այլն: Եվ դա վատ չէ, երբ խոսքը գնում է անհատական նշանակումների մասին, բայց վատ է, երբ խոսքը վերաբերում է կադրերի նշանակման սկզբունքին:

Ի սկզբանե, Փաշինյանը հայտարարեց, որ «կրճատումներ կլինեն, բայց կադրային ջարդեր չեն լինի», ինչը արտացոլում է պետական ապարատի կայունությունը պահպանելու անհրաժեշտությունը: Բացի այդ, շատ նոր կադրեր, ովքեր հայտնվել էին Փաշինյանի կառավարության տարբեր պաշտոններում, ցանկանում էին աշխատանքից հեռացնել այս ստորաբաժանումների բոլոր աշխատակիցներին և իրենց ընկերներին նշանակել նրանց տեղերում, բայց հանդիպեցին «Պետական ծառայության մասին» օրենքին, որը քաղաքացիական ծառայողներին որոշակիորեն պաշտպանում է աշխատանքից ազատելուց։ Արդյունքում, հաճախ այդ «իրենց մարդիկ» նշանակվում էին օժանդակ պաշտոններում` խորհրդականներ, օգնականներ, մամուլի քարտուղարներ, իսկ տեխնոկրատները շարունակում էին մնալ բաժինների և ստորաբաժանումների ղեկավարներ:

Բայց միևնույն ժամանակ, նոր իշխանությունները անընդհատ փորձում էին հստակեցնել աշխատակիցների բոլոր կապերը նախորդ կառավարության և Ռուսաստանի հետ, և բոլորը, ովքեր նման կապեր ունեին, հեռանում էին: Հետեւաբար, ըստ էության, կադրային աշխատանքի հիմքը քաղաքական սկզբունքն էր, պետական կառույցներում մթնոլորտն ավելի ու ավելի անհանդուրժող էր դառնում: Բնականաբար, սա ազդեց հաստատությունների աշխատանքի որակի վրա: Տեղի ունեցան նախարարությունների կրճատում 17-ից 12-ի, սակայն «փող խնայելու» փորձերը միայն հակառակ արդյունքի բերեցին։ 2019-ի սկզբին պարզ դարձավ, որ նոր թիմը ոչ թե աշխատում է հանուն երկրի բարօրության, այլ ավելի շուտ ամրապնդում է իր դիրքերը երկրում:

Ասվում է, որ 2018 թ.-ին «Շանթ» պետական ապարատի վարժությունները, որոնք ուղղված էին ճգնաժամային իրավիճակներում և պատերազմի դեպքում պետական ապարատի գործողությունների համակարգումը մշակելուն, հասցվել էին ձևականության, այն բոլորովին անհրաժեշտ չի համարվել իշխանությունների տեսանկյունից:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարն իրականացվեց և առաջին փուլում այն որոշ հաջողություններ ունեցավ: Նոր կառավարությանը հաջողվեց իջեցնել ներքին կոռուպցիայի մակարդակը, շինարարության ատկատները և վերացնել մի շարք մենաշնորհներ: Այնուամենայնիվ, առաջին արդյունքներից հետո առաջընթացը շատ փոքր էր, ինչը ի սկզբանե որոշվում էր կոռուպցիայի և ստվերային տնտեսության կրճատման ոչ շատ մեծ պահուստով, քանի որ դրանց բարձր մակարդակը Հայաստանում առասպելացված էր «Թավշյա հեղափոխությունից» առաջ:

Հայաստանի պետական համակարգի քայքայումը 2019-ի մայիսից
Եթե մինչ 2019-ի ապրիլ իրավիճակը թեև պայմանական, բայց կայուն տեսք ուներ, ապա այդ ժամանակ այն աստիճանաբար սկսեց դուրս գալ վերահսկողությունից: Իրավիճակի վրա ազդելու Փաշինյանի միակ գործիքը նրա ազդեցությունն էր զանգվածի վրա և մեծամասնության աջակցությունը: Բայց այս աջակցությունը սկսեց անկում ապրել մինչ 2019-ի ապրիլ: Ավելի ճիշտ, պասիվ աջակցությունը մնաց բավականին բարձր մակարդակի վրա, մինչ ակտիվ աջակցությունը սկսեց արագորեն անկում ապրել:

Ասվում է, որ 2019 թվականի մայիսի 13-ին դատարանը, Արցախի նախկին նախագահների և Հայաստանի վարչապետների խնդրանքով, ազատ արձակեց Ռոբերտ Քոչարյանին, որի հետապնդումը վերածվել էր «իդեա-ֆիքս»-ի։ Մի քանի օր շարունակ Փաշինյանը պասիվ էր արձագանքում, բայց ի վերջո՝ մայիսի 19-ին, իր բոլոր աջակիցներին հորդորեց դուրս գալ փողոց և հաջորդ օրը արգելափակել դատարանները: Նա առաջին անգամը չէր, որ փողոցում մեծ հարցեր էր լուծում, գրում է կայքն ու հիշեցնում 2018 թվականի ապրիլի 23-ին Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը, մայիսի 8-ին վարչապետ ընտրվելը, Երևանի քաղաքապետ Տարոն Մարգարյանի հրաժարականը, հոկտեմբերի 2-ին, փողոցի ճնշման տակ, Հայաստանի խորհրդարանի կապիտուլյացիան․․․, և դատարանների շրջափակմամբ նա փորձեց լուծել հաջորդ հարցը` դատական համակարգի վերահսկողությունը: Բայց այս անգամ հարձակումը այլևս ոչ թե քաղաքական իշխանությունների, այլ իրավական համակարգի վրա էր, ինչը բացասական ազդեցություն ունեցավ, որից հետո դատարանների վրա հարձակումները դարձել են անընդհատ, իսկ սեպտեմբերից Սահմանադրական դատարանը դարձել էր հիմնական թիրախը:

Վարչապետը փորձում էր ամբողջ իշխանությունը վերահսկողության տակ առնել, ապարատը օգտագործել քաղաքական հաշիվները կարգավորելու համար՝ խոչընդոտելով կայուն աշխատանքին, ստացված հրամանները ավելի ու ավելի շատ էին հակասում նորմատիվ ակտերին, որոնց վրա հիմնված է համակարգի բնականոն գործունեությունը: Որքան շատ էր դա պատահում, այնքան ավելի շատ պետական ապարատի աշխատակիցներ փորձում էին կատարել հրահանգները, կամ պարզապես լքում էին աշխատանքը: Արդեն 2019-ի ամռանը պետության աշխատանքը գրեթե բոլոր ոլորտներում կաթվածահար էր:

Նշվում է Իջևանում բողոքի ցույցերի, Ամուլսարի մասին: Սեպտեմբերի կեսերին աշխատանքից հեռացան Ազգային անվտանգության ծառայության պետ Արթուր Վանեցյանը և ոստիկանության պետ Վալերի Օսիպյանը: Առաջինին կասկածում էին Ռուսաստանի հետ կապեր ունենալու մեջ, իսկ երկրորդից պահանջում էին ցրել բողոքի ցույցերը: Արդյունքում, սկսվեց անվտանգության ուժերի հոսք, որը մինչ այժմ չի դադարել, նշվում է ԱԱԾ հաջորդ պետերի մասին, որոնք պաշտոնավարել են շատ կարճ ու հաճախ եղել են ժամանակավոր պաշտոնակատարներ, ինչն արտացոլում է Փաշինյանի անվստահությունը կառույցի նկատմամբ, ընդհանուր առմամբ, և ոչ միայն որոշակի առաջնորդի: Նույնը վերաբերում է ոստիկանությանը։

Փաշինյանն ու իշխանությունները 2020-ի նոյեմբերի 9-ի կապիտուլյացիայից հետո
Այն բանից հետո, երբ նոյեմբերի 9-ին Նիկոլ Փաշինյանը ստորագրեց կապիտուլյացիա, պարզ դարձավ, որ քաղաքականապես Փաշինյանը դժվար թե կարողանա դիմանալ երկար ժամանակ: Բայց ինչպիսի՞ն կլինի իրադարձությունների զարգացումը, քանի որ Փաշինյանը ոչ մի կերպ հրաժարական չի տա, ընդհակառակը, նա կպահի աթոռը մինչև վերջ:

Նշվում է նոյեմբերի 10-ի գիշերը Երևանում տեղի ունեցածի մասին, երբ դժգոհ քաղաքացիները, ընդդիմության ակտիվիստները և կառավարության հետ կապված սադրիչները սկսեցին տապալել հնարավոր ամեն ինչ, հարձակվեցին կառավարության շենքի, խորհրդարանի, նախագահի աշխատակազմի, վարչապետի նստավայրի, Սորոսի հիմնադրամի գրասենյակի վրա, ինչը մեկ անգամ ևս ցույց տվեց անվտանգության ուժերի անկարողությունը կարգուկանոն ապահովելու հարցում, բացառությամբ ամենահիմնական իրավիճակների:

Այն շատ առումներով գիծ քաշեց Փաշինյանի իշխանության տակ, քանի որ ռազմական դրությունը, լրատվամիջոցներում ահաբեկումը և հակառակորդների պարբերաբար ձերբակալությունները ստեղծեցին ֆոն, երբ կառավարության դեմ հանդես եկող քաղաքացիների մեծ մասը վախենում էր արտահայտել իր կարծիքը, ինչն անցավ նոյեմբերի 9-ից հետո:

Իշխանությունների վերաբերյալ տրամադրությունները ծայրաստիճան բացասական են դարձել: Արդյունքում, վերահսկողության կորուստը և պետական ապարատի փլուզումը անխուսափելի դարձան: Փաստն այն է, որ «դավաճան» պիտակը, որը Փաշինյանի քարոզչությունը անընդհատ սոսնձում էր բոլորին, ցանկացածին, այժմ հուսալիորեն կպել է նրան։ Փաշինյանը սկսեց դիմել իր կողմնակիցներին և դիրքերից որոշ մարտիկներին, ովքեր կգան և կզբաղվեն բողոքողների հետ, ինչը շատերը համարեցին քաղաքացիական պատերազմ բորբոքելու փորձ:

Կապիտուլյացիայից հետո հրաժարականների ալիք սկսվեց: Արտաքին գործերի նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը, նրա տեղակալ Շավարշ Քոչարյանը, ինչպես նաև մի շարք այլ դիվանագետներ: Ֆելիքս Ցոլակյանը նույնպես հրաժարական տվեց Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունից, կառավարության պաշտոնյաներ, Արցախի մի շարք պաշտոնյաներ, ներառյալ Սամվել Բաբայանը։ Եղել են ամենաբարձր մակարդակի այլ պաշտոնանկություններ, այդ թվում Պաշտպանության նախարարությունից, ՊՊԾ-ից, ոստիկանությունից, և շատ պաշտոնանկությունների մասին հրապարակավ չի հայտարարվել:

Հիշեցվում է նոյեմբերի 16-ի գիշերը նախագահ Արմեն Սարգսյանի կոչը Նիկոլ Փաշինյանին՝ հրաժարական տալ ու նշանակել նոր ընտրություններ՝ երկրում իրավիճակը կայունացնելու համար:
Խորհրդարանին չէր հաջողվում քվորում հավաքել և լուծել որևէ հարց: Փոխարենը խորհրդարանի փոխնախագահ Լենա Նազարյանը հորդորեց քվեարկել բացակա պատգամավորների փոխարեն:
Ամենամեծ խնդիրը Արտաքին գործերի նախարարությունում է. օրինակ, նախարարության խոսնակ Աննա Նաղդալյանը հաղորդագրություն էր հրապարակել, ըստ որի՝ Փաշինյանի հայտարարությունը, թե Հայաստանը պետք է հանուն խաղաղության հանձներ Շուշին, ճիշտ չէ: Ավելի ուշ նույն հայտարարությամբ հանդես եկավ Ռուսաստանի նախագահ Պուտինը: Այսօր Փաշինյանը նշանակեց նոր արտգործնախարար Արա Այվազյանին: Նա Հայաստանի դեսպանն էր Մեքսիկայում, Բալթյան երկրներում, իսկ 1999 թվականից գործնականում չի եղել Հայաստանում, իսկ մեկ ամիս առաջ նշանակվել է ԱԳՆ փոխնախարար: Զարմանալի չէ, որ նման կադր ընտրվեց այս պաշտոնի համար:

Այս ֆոնին խորհրդարանական Անդրանիկ Քոչարյանն անմիջական հարձակում սկսեց Պաշտպանության նախարարության վրա: Նա հայտարարեց, որ այժմ «չկա բանակ, որպես այդպիսին, կան միայն զինված մարդիկ»: Նա նաեւ պահանջեց պաշտպանության նախարարի հրաժարականը: Նա նաև ասաց, որ ՀՀ ռազմաօդային ուժերը ղեկավարում է մի մարդ, ով չի կարող թռչել: Ամենայն հավանականությամբ, Քոչարյանը որոշել է զբաղեցնել պաշտպանության նախարարի պաշտոնը: Բայց Պաշտպանության նախարարությունը կոշտ նկատողություն արեց Քոչարյանին, հայտարարվեց, որ նա չունի հիմնական գիտելիքներ նախարարության մասին, և նրա հայտարարությունները որակեցին կեղծ։ Փաստորեն, ոչ միայն Անդրանիկ Քոչարյանը մասնակցում էր բանակի վարկաբեկմանը, այլև Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը, ինչպես նաև անձամբ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը: Նրանք բոլորը ցանկանում են իրենց վրայից վերացնել ձախողման պատասխանատվությունը:

Համառոտ եզրակացություններ
Ակնհայտ է, որ հնարավոր չի լինի կարգավորել իրավիճակը և փոխարինել բոլոր թոշակառու կադրերին: Մինչ օրս դեռ անհնար է ասել, թե որքան ժամանակ Փաշինյանը կփորձի մնալ իշխանության գլուխ: Նա հայտարարեց 16-կետանոց ծրագրի մասին՝ 6 ամիս ժամկետով, սահմանելով այս նշաձողը որպես իր իշխանության մնալու նվազագույնը, բայց սա չի ընդունվի նրա հակառակորդների կողմից:

Ամենայն հավանականությամբ, պաշտոնանկությունները կշարունակվեն, պետական ապարատը բավականին կարճ ժամանակահատվածում կդառնա լիովին դիսֆունկցիոնալ: Չնայած պետությունը գրեթե ի վիճակի չէ ոչինչ անել: Փաշինյանը փորձում է մնալ իշխանության մեջ այնպես, ինչպես վերցրեց դա երկուսուկես տարի առաջ:

Մեկուսացված լինելով՝ նա չի կարող արդյունավետ կառավարել երկիրը, և կառավարելիությունը վերականգնելու համար նա պետք է հաստատի բռնապետություն: Դրա համար ռեսուրսներ չկան: Ուստի, կարճաժամկետ հեռանկարում, կառավարելիությունը կխախտվի, և հենց որ բողոքի ակցիաները բավականաչափ զանգվածային դառնան, Փաշինյանն այլևս չի կարողանա պահել իշխանությունը: Առայժմ ռազմական դրությունը խանգարում է դրանց աճին, բայց ինչ-որ պահի այս գործիքը նույնպես կկորցնի իր ուժը: Իսկ Փաշինյանի հեռանալուց հետո պետության արդյունավետությունը ստիպված կլինեն վերականգնել գործնականում զրոյից: Փաշինյանը, փաստորեն, հասնելով ինստիտուտների փլուզմանը, հեռանում է նույն ճանապարհով: