Ձեր վստահելի աղբյուրը

Tert.am-ը բանակցային գործի մասնագետ (CMPartners, Քեմբրիջ, ԱՄՆ) Արթուր Մարտիրոսյանի  հետ զրուցել է արցախյան պատերազմում հայկական կողմի կրած պարտության պատճառների և հետևանքների մասին: Ըստ նրա` պարտադիր է ստեղծված իրավիճակից դասեր  քաղելը: «Իսկ դա անելու համար, պետք է լինի ոչ պետական, հանրային հիմքերի վրա ստեղծված անկախ մի հանձնաժողով, որը կզբաղվի այդ հարցերով: Ես դեռ չեմ լսում, թե երբ է դա լինելու, ով է անելու դա: Առաջնահերթային են իհարկե ներքաղաքական հարցերը, բայց այս ընթացքում առաջացած հարցերի պատասխաններն էլ պետք է տրվեն»,- ասում է նա:

-Պարոն Մարտիրոսյան, Արցախյան վերջին պատերազմի ավատից ամիսներ են անցել, բայց դեռ քննարկվում են պարտության պատճառները,  մեղավորները: Դուք ի՞նչ տպավորություն եք ստանում ստեղծված իրավճակից, եղած քննարկումներից:

-Իհարկե շատ կարևոր է պետության առաջընթացի համար որոշ հարցերի պատասխաններ ստանալը: Նման պարտությունից հետո չենք կարող ձևացնել, թե ոչինչ չի պատահել: Պարտադիր է ստեղծված իրավիճակից դասեր  քաղելը: Իսկ դա անելու համար, պետք է լինի ոչ պետական, հանրային հիմքերի վրա ստեղծված   անկախ մի հանձնաժողով, որը կզբաղվի այդ հարցերով: Ես դեռ չեմ լսում, թե երբ է դա լինելու, ով է անելու դա: Առաջնահերթ են, իհարկե, ներքաղաքական հարցերը, բայց այս ընթացքում առաջացած հարցերի պատասխաններն էլ պետք է տրվեն:

Մենք հիմա փաստորեն գտնվում ենք մի իրավիճակում, երբ երկիրը ճամբարների է բաժանվել, և  մեկը մյուսին է մեղադրում: Մեկը ասում է`30 տարում տապալել եք երկրի կառավարումը, մյուսն էլ ասում է, թե դուք եք մեղավոր, որովհետև ձեր օրոք սկսվեց պատերազմը, այս երկուսուկես տարում չպատրաստվեցիք պատերազմին: Իհարկե, պարզ է, որ ճշմարտությունը երկու կողմերի պնդումներում էլ կա. այո, երեսուն տարում բանակը, և նաև հասարակությանը չենք բերել բարոյահոգեբանական վիճակի, որ կարողանան պատերազմել, բայց մյուս կողմից էլ` այս երկուսուկես տարիների ընթացքում արվեցին այնպիսի քայլեր, որ  պատերազմն անխուսափելի դարձրին: Իհարկե, պատերազմ լինելու էր, բայց հարց է, թե երբ: Հնարավոր էր` այն հետաձգել և ժամանակն օգտագործել պատերազմին պատրաստվելու համար:

Իհարկե, հայտնի էր, որ պատերազմին այլըտրանք չկար, բայց այն հետաձգելու համար հետևանքները կարող էին ավելի քիչ լինել: Դա չէր նշանակելու, որ այն մենք թողնում էինք հաջորդ սերունդների համար, ո՛չ: Դա նրա համար կլիներ, որ ավելի լավ պատրաստվեինք:

Այս պարագայում երկիրը ճգնաժամից դուրս հանելու համար պատերազմում պարտություն կրած վարչապետը պետք է հրաժարական տա, պետք է նոր  առաջնորդություն ձևավորվի, այլապես ազգն այլևս դատապարտված կմնա և չի կարողանա իր ուժերը մոբիլիզացնել` ծանր ու բազմաշերտ խնդրները լուծելու համար:

-Ձեր խոսքում նշեցիք, որ կարող էինք հետաձգել պատերազմը: Որտե՞ղ թերացանք, ինչպե՞ս կարող էինք դա անել:

-Ես չեմ կարող հիմա խորը վերլուծություն ներկայացնել, որովհետև շատ տվյալներ չկան: Կան հարցեր, բայց չկան դրանց պատասխանները: Մենք չգիտենք, թե ինչ է տեղի ունեցել բանակցային սեղանին:

Բայց այն տվյալները, որ կան, ցույց են տալիս, որ մեծագույն սխալներ են տեղի ունեցել բանակցային սեղանին: Բանակցություններում գործում են հետևյալ գաղափարները. հասկանալ խաղը և փորձել փոխել խաղը: Նիկոլ Փաշինյանը ոչ առաջինն արեց, հասկացավ դիմացինի խաղը, ոչ էլ նրան հաջողվեց խաղը փոխել: Նրան թվում էր կամ հավատում էր, որ կա բանակցային լուծում, բայց նման բան չկար: Ինչպե՞ս պետք է բանակցվեր այդ դիրքերից:  Պետք է փորձ արվեր դիրքերը փոխել կամ ավելի ընդունելի պետք է լիներ մյուս կողմի դիրքը, որ կարողանային բանակցել: Մենք բանակցություններից ոչինչ չգիտեինք: Հնարավոր է` ինչ-որ բաներ մենք չգիտեինք: Գուցե կային կետեր, որ ընդունելի էր Փաշինյանի համար: Նա հանդիպում էր Ալիևի հետ, բանակցում, չնայած և՛ ինքը, և՛ արտաքին գործերի նախարարությունն ասում էին, որ բանակցություններ չկան:  Հետո ասացին, որ դրանք կան, իսկ թե ինչի մասին էին դրանք, կայի՞ն փաթեթներ, Լավրովի պլան, մեզ չէին ասում: Ենթադրենք բանակցում էին, պետք է հասկանային, որ եթե չէին ընդունելու այդ առաջարկները, ապա պատերազմ էր լինելու: Իսկ եթե պատրաստ չէինք պատերազմի, կամ պետք է այդ փաթեթը ընդունեինք, կամ էլ պետք է հետաձգեինք լուծումը, ժամանակ շահեինք: Փաշինյանը չկարողացավ ժամանակ շահել և արեց հակառակը. երբ հասկացավ, որ չի կարողանում խաղը փոխել, որ չի կարողանում, օրինակ, Արցախը բանակցային սեղան վերադարձնել, ավելի կոշտացրեց իր բանակցային լեզուն: Ես մի քանի անգամ այս մասին խոսել եմ. եթե լինեի Ալիևի տեղում, ապա կհասկանայի, որ Հայաստանում իշխանության է եկել նոր մարդ, որը տարբերվում է հներից, հատկապես ղարաբաղցիներից, կտեսնեի հնարավորություն, որ գուցե ստացվի համաձայնվել հիմնախնդրի կարգավորման մի փաթեթի շուրջ, որն իրեն է ձեռնտու: Նրանք նաև հասկանում էին, որ այդ նոր մարդուն պետք է ժամանակ տալ, որ իր դիրքերն ամրապնդի, կոնսոլիդացնի ուժերը և տվեցին ժամանակ: Բայց երկուսուկես տարին անցավ, իսկ Նիկոլ Փաշինյանը մեկ հայտարարեց, որ այո՛, պետք է գտնել լուծում, մեկ էլ` կոշտացրեց լեզուն: Այստեղ է ամենակարևոր հարցը առաջանում` ինչու՞ նա կոշտացրեց բանակցային լեզուն, եթե  պատերազմին պատրաստ չէր:

Ես որքան հասկանում եմ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից նշանակված Գլխավոր շտաբի պետի հայտարարությունից` ինքը հունիս ամսին զեկուցել էր, որ մենք պատրաստ չենք այդպիսի պատերազմի: Իսկ եթե պատրաստ չէինք պատերազմի, նշանակում է, որ վերադառնալով բանակցային սեղան կամ պետք է ժամանակ շահեինք, որ պատրաստվեինք պատերազմի, կամ էլ ընդունեինք այն, ինչ սեղանին էր: Փաշինյանը դրանցից ոչ մեկը չարեց, և դրանով իրավիճակը տարավ դեպի պատերազմ: Հուլիսի տավուշյան հաղթանակը գուցե նրա մոտ ստեղծել էր այլ կարծիք, բայց նա պետք է լսեր ռազմական առաջին դեմքին: Նա ո՛չ ծառայել էր, ո՛չ ռազական մասնագետ էր,որ կարողանար ճիշտ կողմնորոշվել:

Թե ինչու էր նա մեզ դեպի պատերազմ տանում, դժվար է ասել: Կարող ենք ասել, որ ի սկզբանե եղել է նման մի պլանավորում` տանել դեպի պատերազմ, որ պարտվենք: Բայց չենք կարող վերջնական հարցին պատասխան տալ, մինչև չլինեն վերլուծություններ, փաստեր ու եղած հարցերին պատասխաններ: Ինչ-որ մի դատավարություն պետք է լինի: Առանց այդ ճշմարտությունը հայտնի դառնալու, Փաշինյանը չի կարողանալու համախմբել ազգին:

Չեմ հասկանում այն մարդկանց, որոնք ասում են, թե  պարտվել ենք, ոչինչ, նախկինում ոչինչ չի արվել, հները գան, ավելի վատ է լինելու: Այստեղ հարցը հներն ու նորերը չեն: Հարցն այն է, որ այդ մարդը երկիրը տարել է պատերազմի, պարտվել է պատերազմը, ազգը պառակտել է և ինքը չի կարող առաջնորդել:

-Պարոն Մարտիրոսյան, նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը և պատերազմի դադարեցման մասին համաձայնությունը ձեռք են բերվել Ռուսաստանի նախաձեռնության արդյունքում: Ակտիվացել է նաև թուրքական կողմը: Մինչ այդ պահը հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացը տարվում էր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության ձևաչափում, հիմա այն կարծես թե պասիվացել է: Հնարավո՞ր է` մենք ականատեսն ենք Ադրբեջանի վաղեմի երազանքին. ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը որպես միջնորդ դուրս է մղվում հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացից: Ձեր տպավորությամբ` հիմա բանակցություններ ընթանու՞մ են:

-Բանակցություններ կլինեն ինչ-որ հարցերի շուրջ: Իհարկե, մենք նաև այս գործընթացում տեսնում ենք դերակատարների փոփոխություն:

Ինձ թվում է` պարզապես ադրբեջանական և թուրքական կողմը ճիշտ պահ էին ընտրել, նրանք հասկացել են, որ կարող են ինչ-որ չափով համաձայնության գալ Ռուսաստանի հետ, որովհետև նրա հետ ունեն ավելի մեծ շահեր, քան ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի այլ համանախագահների հետ: Իհարկե, Ադրբեջանն ունի նաև շահեր Եվրոպայի հետ, ԱՄՆ-ի, Իսրայելի հետ Իրանի դեմ և այլն: Նրանց շահերն այդ պահին համընկել է: Մենք չենք կարողացել մեր շահերն առաջ տանել, լուրջ դիվանագիտական աշխատանք տանել: Մենք չենք հասկացել, որ եթե նրանց շահերը համընկնում է, մնալու ենք մենակ թշնամու դեմ:

Այո՛, Ռուսաստանը մեզ  օգնում է, բայց պետք է հասկանալ նաև նրա խնդիրները, շահերը: Չպետք է նրան մեղադրել, թե մեզ դավաճանեցին և այլն: Դա էմոցիոնալ դիսկուրս է: Պետք է հասկանալ, որ շահերը պարզապես համընկան: Ասում են` տեսա՞ք թուրքը ռուսի հետ պայմանավորվեց: Մենք թողեցինք, որ պայմանավորվեն, մենք այնպես արեցինք, որ պատմությունը կրկնվի: Մենք չենք հասկանում աշխարհաքաղաքականությունը, չենք հասկանում, որ ոչ ֆրանսիացի զինվորն է գալու այստեղ մեզ համար կռվելու, ոչ էլ ամերիկացի: Այդ դեպքում պետք է հասկանալ, թե ինչ աշխարհաքաղաքական դիրքերում ես, ինչ շահեր ունեն խաղացողները: Պետք է կամ հակադրել շահերը, կամ էլ գտնել քեզ ձեռնտու շահ:

Սկզբից էլ պարզ էր, Ռուսաստանը չի ցանկանում ընդգրկվել պատերազմում Ադրբեջանի և Թուրքիայի դեմ: Վերջիններս էլ, շատ լավ հասկանալով դա, ասում էին, որ իրենք էլ չեն ցանկանում, որ Ռուսաստանը պատերազմի, բայց պետք է այնպես անել, որ Հայաստանը իր տարածքից չհարվածի իրենց: Ինչու՞ Ռուսաստանը չէր ցանկանում պատերազմել, ի՞նչ շահեր ուներ, ի՞նչ հարցեր էր լուծում Թուրքիայի հետ և ինչո՞ւ մեր հաշվին. հարցեր են: Մենք ենք թույլ տվել, որ այդպես լինի:

Եթե անդրադառնում ենq ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին, ապա պետք է նկատենք, որ այն ձևավորվել էր, քանի որ երեք կողմերն էլ կարող էին նույն ձևով ինչ-որ խնդիրներ լուծել: Իսկ այս պահին ստացվում է, որ իրենք նոմինալ ձևով կարող են ներկա լինել, բայց այս իրավիճակում ստեղծված խնդիրները նրանք ի վիճակի չեն լինի լուծել, լծակ չունեն:

-Հիմա կարո՞ղ ենք վստահորեն ասել, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ կապված հարցերը լուծվում են Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև եղած համաձայնությունների շրջանակում: Կարո՞ղ ենք ասել, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը դուրս է մղվել գործընթացից:

-Մի փոքր այդպես չէ: Հիմա «խաղը» լավագույն ձևով է ընթանում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի համար: Նա էր միշտ ասում, որ Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները հայամետ են, ցանկանում էր  փոխել կարգավորման ձևաչափը, Թուրքիային այնտեղ մտցնել: Ստացվում է, որ նա հասնում է իր նպատակին: Իսկ ինչո՞ւ այդպես եղավ. որովհետև հայկական կողմը չկարողացավ մոբիլիզացնել իր ուժերը, չկարողացավ օգտագործել իր ամենակարևոր լծակը` մարդուժը, մարդկային ռեսուրսը թե՛ Միացյալ Նահանգներում, թե՛ Ֆրանսիայում:

Իշխող ուժը չի կարողանում մոբիլիզացնել մարդկային ռեսուրսը, դրա արդյունքում էլ կարող է ասել, որ դե ոչինչ, որ պատերազմ է եղել, պարտվել են, ցույց տալ, թե ճանապարհներ են բացվել, կարծես թե դա մեր ամենամեծ երազանքն էր:

-Հայկական և ադրբեջանական կողմերի միջև հիմա բանակցություններ կան գերիների վերադարձի շուրջ:  Այն պարագայում, երբ Ադրբեջանը ձեռք է բերել ինքնավստահություն` արդեն անգամ հայտարարում է, որ հարցը լուծված է,  Ձեր տպավորությամբ ի՞նչ դիրքերից է  հանդես գալիս Հայաստանը, կարողանու՞մ է իր շահերը պաշտպանել իր շահերը:

-Ոչ մի տեղեկություն չկա, թե ինչ գործընթացներ կան գերիների շուրջ: Դժվար է ասել, թե ինչ են անում իշխանությունները:

-Առկախված է Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը:

-Այո, դա էլ է այդպես: Պարզ է նաև, որ կա սահմանների դեմարկացիայի խնդիր: Եվ այստեղ մենք տեսնում ենք, որ հայկական կողմը պայմանավորվել է, որ վերադառնում ենք նախկին` ԽՍՀՄ սահմաններին: Եթե կան պայմանավորվածություններ, ինչու՞ է նման շտապողականություն դրսևորվում: Ադրբեջանը, չնայած Վրաստանի հետ ունի լավ հարաբերություններ, չի կարողանում լուծել դեմարկացիայի հարցեր: Ինչո՞ ւ ենք մենք շտապում. որովհետև, կարծում եմ, կա ավելի մեծ պայմանավորվածություն: Թե ինչ է դա, մենք չգիտենք: Պարզ է նաև, որ ինչ պայմանավորվածություն էլ լինի, միջազգային տեսանկյունից կարող է անօրինական համարվել: Այդ պայմանավորվածությունները ներսում չեն քննարկվել, խորհրդարանը չի ընդունել: Ժողովրդավարական երկրում ինչպե՞ս կարող ես գնալ, ինքնուրույն ինչ-որ բան ստորագրել, ինչ-որ բան պայմանավորվել:

Այս ամենը նաև բացատրում է այն, թե ինչու է Ռուսաստանը, որքան էլ չի ընդունում Նիկոլ Փաշինյանին և նրա իշխանությունը, չի ցանկանում, որ հեռանա: Ռուսաստանին էլ այսօր ձեռնտու է, որ պարոն Փաշինյանը մինչև վերջ մնա, կատարի իր համաձայնությունները: Ինչպե՞ս պետք է դա անի. նա պետք է դա անի խորհրդարանի, Սահմանադրական դատարանի միջոցով, և հիմա արդեն պարզ է դառնում նաև, որ իրոք Սահմանադրական դատարանը վերջին «բաստիոնն էր»:

Հայաստանում պատերազմից հետո ստեղծված ներքաղաքական խնդրներն անդրադառնալով` պետք է նկատենք, որ որքան երկար տևեց ճգնաժամը, այնքան ավելի մեծ է լինելու Հայաստանում ապրող ժողովրդի հիասթափությունը, այնքան մենք ավելի թուլացած ենք լինելու: Մարդիկ սկսելու են լքել երկիրը, և նաև`ստիպված են լինելու վատերի միջից ընտրել ավելի քիչ վատը, գուցե Ռուսաստանի հետ ինչ-որ այլ հարաբերությունների մեջ մտնելը, որ մեր խնդիրները նա կարգավորի, մեր շահերը չանտեսվեն: Դեպի դա է գնում գործընթացը:

-Հայտնի է, որ քաղաքականության մեջ չկան բարեկամներ, կան շահեր: Մի՞թե այս ընթացքում չենք կարողացել իսկապես ինչ-որ պետության հետ բարեկամականալ, որ մեր շահերն էլ հաշվի առնվեն:

-Իրոք այդպես է: Բայց օրինակ` Իսրայելի օրինակը ցույց տվեց, որ նման բան հնարավոր է: Միացյալ Նահագները միշտ է սատարում Ւսրայելին: Պատկերացնու՞մ եք, որ Իսրայելը 60-ականներին ԱՄՆ-ին հայտարարեր, որ ինքը կոմպլեմենտար ձևով ցանկանում է նաև հարել սոցիալիստական ճամբարին: Նման բան չեղավ:

Մենք էլ պետք է այդպես վարվեինք, այդ փորձով առաջնորդվեինք: Մենք սովոր ենք դիմացինին մեղադրել, թե մեզ հավատարին չի, բայց պետք է հասկանալ, թե մենք ինչ արեցինք, որ այդպես եղավ: Կարող ենք վերցնել Ռուսաստանի օրինակը: Պե՞տք է իրեն Հայաստանը, ինչպե՞ս է Հայաստանը նրանց շահերին վերաբերում, ի՞նչ է անում դրանց հետ, որտե՞ղ են գծերը, որ պետք չէ անցնել, ե՞րբ պետք է մեր շահերի հաշվին բավարարել նրանց շահերը: Դրանք հարցեր են, որ խորը վերլուծություն են պահանջում: Մեկ օրում չեն ձևավորվում հարաբերությունները, պետք է հասկանանք, թե ինչ տեղի ունեցավ այս ընթացքում Ռուսաստանի հետ մեր հարաբերություններում: Հարց է նաև, թե մենք ունեինք առաջնորդ, որ կարողանում էր ռուսներին ասել` ոչ: Եթե ճիշտ եմ հասկացել նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի հուշերը, ապա նման դրվագներ եղել են: Նախագահ Քոչարյանի կողմից այդ «ոչ»-ը հնչել է, հնչել է դա նաև նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Սերժ Սարգսյանի կողմից:

Հետո եկավ Նիկոլ Փաշինյանը, որը ինչպես հայտնի է, նախկինում հակառուսական դիրքորոշում ուներ: Հետո երբ նա եկավ իշխանության, լրիվ փոխեց իր դիրքորոշումը, դարձավ լրիվ ռուսամետ: Սա չի ընկալվում: Բայց դրանով հանդերձ և նաև նրանով, որ նրան «սորոսական» են համարում, Ռուսաստանին շատ ձեռնտու է, որ Փաշինյանը շարունակի պաշտոնավարումը, որովհետև նրանք ունեն կարևոր համաձայնություններ, և վստահ չեն, որ եթե Հայաստանում նոր իշխանություն գա, հարցեր չի տա:

Իսկ եթե ցանկանում ես, որ Ռուսաստանը քեզ համար վստահելի գործընկեր լինի, պետք է դու էլ որոշ չափով այդպիսին լինես նրա համար: Իսկ եթե մեկ բան են խոսքերը, մեկ այլ բան են գործողությունները, ապա վստահելի չես կարող լինել:

Իսկ մեծ հաշվով, իհարկե պարոն Փաշինյանը և նրա համախոհները կարող են ասել, որ ոչ մի բան բան տեղի չի ունեցել: Նրանց համոզմամբ` իհարկե վատ էր, որ պատերազմ տեղի ունեցավ, բայց այն լուծեց ամենակարևոր խնդիրը. Հայաստանն այլևս չի լինի ոսկոր Թուրանի կոկորդում, իսկ այդ պարագայում կարող ենք այլ ձև դիրքավորվել, սահմաններ կբացվեն:

-Ազգային անվտանգային խնդիրներ այս պարագայում չեն ստեղծվու՞մ:

-Դա նշանակում է, որ  ասում ես` «ես թույլ եմ, ինձ ձեռք մի տվեք, այն, ինչ ինձնից ուզել եք, տվել ենք», իսկ ուժեղն այդ պարագայում ասում է` «այո', այսօր ձեռք չեմ տա, բայց քանի որ դու ցանկանում ես քո տնտեսությունը, հարաբերությունները ստեղծել մեզ հետ, այդ ամենը անելու ես մեր պայմաններով, խաղի կանոնները մենք ենք պարտադրելու»: Ալիևն այսօր ասում է հայերին, որ մոռանան ռևանշի, Ղարաբաղի մասին, մտածեն խաղաղության մասին, թե ոնց են իրենց հետ խաղաղ ապրելու: Թուրքիայի հաջորդ քայլը լինելու է այն, որ մենք պատմությանը մասին մեր մոտեցումները փոխենք, որ Հայոց ցեղասպանության մասին մոռանանք, քաղաքական, տարածքային պահանջներ չունենանք: Կոկորդիլոսի մի քանի արցունք կթափեն, կփորձեն նաև, որ մեր առաջնորդը, եթե դա լինի Նիկոլ Փաշինյանը, գնա Բաքվում Շեհիդների պուրակում մի քանի արցունք թափի, և այդ ամենը կլինի պարադիգմայի փոփոխություն, պատմական հեղաշրջում:

Չեմ ցանկանում խոսքս միայն հոռետեսություն պարունակի: Մեզ երևի ժամանակ է պետք, որ այս շոկը, ապատիան անցնի թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում, հասկանալի լինի, որ այն ինչ տեղի է ունեցել և շարունակում է տեղի ունենալ, տանում է մեզ դեպի կործանում, մենք կորցնելու ենք մեր պետությունն ու ինքնությունը: Դա կլինի, եթե մենք չունենանք ուժեր, որոնք կկանգնեցնեն անիվները:

Ես հավատում եմ, որ Հայաստանում կան առողջ ուժեր, որոնք դա կանեն: Ես հավատում են այն մարդկանց, որոնց անձնապես եմ ճանաչում: Այդ մարդիկ ունեն բավական ուժ, գիտելիք և ունակ են այնպես անել, որ չգնանք կործանման ճանապարհով: