Ձեր վստահելի աղբյուրը

Արցախի պատերազմը, դրա ընթացքը, պարտությունն ու հետևանքները  ստիպեցին նորովի գնահատել գիտությունը, դրա ուժն ու դերը հզոր պետություն ունենալու գործում։

Հայաստանում գիտության անմխիթար վիճակի մասին ահազանգող, ոլորտի ֆինանսավորումն ավելացնելու հրամայականի մասին զգուշացնող նամակը հարյուրից ավելի տեխնոլոգիական ընկերությունների տնօրեններ, հիմնադիրներ ուղարկել էին կառավարությանը դեռ մինչև պատերազմը՝ անցած տարվա սկզբին։

«Մեր նամակին պատասխանելու պրոցեսն ընդհատվեց նախ կորոնավիրուսի համավարակով պայմանավորված սահմանափակումների ու իրավիճակի, ապա նաև պատերազմի պատճառով։ Պատերազմից հետո շատ ավելի ակնառու դարձավ՝ թիվ մեկ խնդիրը, որի վրա պետք է կենտրոնանալ ողջ պետությունով, գիտությունն է ու գիտելիքահեն տնտեսության ստեղծումը»,- Panorama.am-ի հետ զրույցում ասում է «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամ, Firo և Skycryptor ընկերությունների համահիմնադիր, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Արամ Ջիվանյանը։

Գիտնական գործարարը պնդում  է՝ օր առաջ, ժամ առաջ է պետք սկսել գիտելիքահեն տնտեսության ստեղծմանն ուղղված քայլերի իրականացումը, միաժամանակ նշում է՝ արդյունքները սպասեցնել կտան։

Նախաձեռնությունն այս պահին իրականացնում է ստորագրահավաք գիտությանը հատկացումների ավելացման պահանջով։ Change.org կայքում պահանջագրի  ներքո ստորագրել է մոտ 5600 մարդ, ինչպես նաև տասնյակ ասոցիացիաներ՝ ավելի քան 700 ընկերություններով։

«Սա նշանակում  է, որ գիտության ֆինանսավորման ավելացումը դարձել է հանրային պահանջ։ Չկա ուրիշ մի նախաձեռնություն, որի շուրջ բիզնես-համայնքը նման ծավալով կոնսոլիդացված լինի»,- նշում է Արամ Ջիվանյանը։

Նրա խոսքով, կառավարության ներկայացուցիչների հետ հանդիպումներ եղել են, գործադիրում իրավիճակին, խնդրին, պահանջին տեղյակ են, բայց անելիքների մասին հստակ ու բավարար խոստումներ չկան։

«Փոքր քայլերն այստեղ ոչինչ փոխել չեն կարող, պատկերավոր ասած, կարող են միայն հիվանդի հոգեվարքը երկարաձգել։ Այստեղ պետք են կտրուկ, այլ տրամաբանությամբ փոփոխություններ, հստակ ռազմավարություն»,- համոզմունք է հայտնում գիտնականը։

Պահանջագրի մեջ նախաձեռնության անդամները նաև առաջարկություններ են ներկայացրել.

1. 2021թ. առնվազն 50% ավելացնել գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության համար պետական բյուջեով նախատեսված հատկացումները՝ ուղղելով այն թիրախային գիտական թեմաների ֆինանսավորման ծրագրերի մեջ։
2.  ՀՀ գիտության ոլորտը կարգավորող օրենքում ամրագրել, որ գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության համար պետական հատկացումները պետք է աստիճանաբար աճեցնել հետևյալ ժամանակացույցով՝ 2022թ. - բյուջեի առնվազն 2%, 2023թ. - բյուջեի առնվազն 3%, 2024 թվականից սկսած - բյուջեի առնվազն 4% (մոտավորապես ՀՆԱ-ի 1%):

«Եթե այս առաջարկություններն ընդունվեն, ապա պետությունն ազդակ է տալիս երիտասարդներին, որ գիտության ոլորտը Հայաստանում զարգանալու է, ոչ թե լինելու է անորոշության մեջ, ինչպես հիմա է։ Գիտության ոլորտի նկատմամբ երկարաժամկետ հանձնառությունը, դրական սպասելիքների կառուցումը, կանխատեսելիությունը չափից դուրս կարևոր են, որակական փոփոխությունների բերելու համար»,- ասում է Firo և Skycryptor ընկերությունների համահիմնադիրը։

Գիտության անմխիթար իրավիճակի պատճառներից մեկն էլ, ըստ Ջիվանյանի, այն է, որ տարիներ շարունակ իշխանություններն ու ոլորտի պատասխանատուներն առաջնորդվել են գիտությունն արտադրանքի վերածելու տրամաբանությամբ։



«Գիտության ֆինանսավորումը միայն կարճաժամկետ արդյունք ստանալը չէ՝ փողի տեսքով։ Դա պետք է լինի երկարաժամկետ ռազմավարական ներդրում, քանի որ առաջին հերթին ազդում է մեր կրթության, ինչպես նաև գիտելիքի նկատմամբ մեր հասարակության վերաբերմունքի վրա։ Ես չեմ կասկածում, որ գիտության շնորհիվ էական հավելյալ արժեք ստեղծող բիզնեսներ կկայանան, բայց ուրիշ արգումենտ բերենք․ ինչքան շատ գործող գիտնականներ լինեն, այնքան լավ կրթություն կսկսեն ստանալ մեր երեխաները համալսարաններում, համալսարանական լավ կրթությունը միանգամից կարտացոլվի դպրոցում, մանկապարտեզում։

Պատկերացնենք, որ մենք կարողանում ենք 1000 լավ գիտնական Հայաստան բերել, որոնք կաշխատեն հայաստանյան համալսարաններում։ Ամեն բուհում 100 նոր, ակտիվ աշխատող լավ գիտնականի առկայութունը որակապես ինչպե՞ս կփոխի մեր կրթության մակարդակն ու որակը։ Նրանց ուսանողները շատ հնարավոր է, որ գիտությամբ չզբաղվեն, բայց կգնան հանրային կառավարում ուրիշ աշխարհայացքով, հարցին ուրիշ խորությամբ նայելու ունակությամբ կմտնեն բիզնես միջավայր։ Ահա, մենք հենց դրանից ենք նաև այսօր զրկվում»,- գիտության ոլորտի ֆինանսավորման հնարավոր ավելացման արդյունքների մասին մանրամասնում է Արամ Ջիվանյանը։

Նա պնդում է՝ Հայաստանում կան շատ լավ գիտական դպրոցներ, կան մասնագետներ։

«Օրինակ, մենք ունենք ֆունդամենտալ տարբեր գիտությունների՝ ֆիզիկայի, քիմիայի ուժեղ  գիտական դպրոցներ, բայց այդ դպրոցների սյուները հանդիսացող մեր ավագ գիտնականները արդեն կենսաթոշակային տարիքի են։ Եղած լավ դպրոցները պահպանելու, առավել ևս նոր ճյուղեր զարգացնելու համար պետք է ապահովել երիտասարդների մուտքը դեպի գիտություն, և հասցնենք իրականացնել ավագ սերնդի կողմից գիտելիքի փոխանացում, իսկ դա հնարավոր է միայն բավարար ֆինանսավորման դեպքում»,- նշում է նախաձեռնության անդամն՝ ավելացնելով, որ ֆինանսավորման ավելացման շնորհիվ հնարավոր է ու կարելի է բացարձակ նոր ծրագրեր ևս իրականացնել։



Ծրագրերից մեկն էլ կարող է լինել այլ երկրներում սովորած հայ երիտասարդ գիտնականների ներգաղթի կազմակերպումը, որոնք գալով կարող են բերել նոր գիտելիք, նոր մշակույթ, լայն աշխարհահայացքներ։ Դրսում աշխատող գիտնական ընկերների հետ զրույցների, քննարկումների արդյունքում Արամը համոզվել է, շատերը սիրով Հայաստան կվերադառնան։

«Իմ ընկերը մեր երիտասարդ լավագույն ֆիզիկոսներից է, ասպիրանտուրան ավարտելուց հետո արդեն աշխատել է չորս երկրում։ Ու եթե մենք կարողանանք նրանց 2000-3000 դոլարի չափով աշխատավարձ տալ, նրանք ի վերջո կգան ու կմնան Հայաստանում։ Մի քանի տարվա ընթացքում վերադարձած նման մի քանի հարյուր մարդը հասարակության մեջ որակական ազդեցություն կունենա՞ն, թե՞ ոչ, եթե նույնիսկ «Բայրաքթար» չստեղծեն, որակական փոփոխություն կլինի՞, թե՞ ոչ։ Ահա հենց սրա շուրջ պետք է կառուցել տրամաբանությունը»,- ասում է Panorama.am-ի զրուցակիցը։

Նրա կարծիքով, դա կնպաստի նաև գիտնականի նսեմացրած արժեքի ու դերի արժևորմանը, գիտնականների չգնահատման հետևանքով փոխվել կամ բյուրեղացել է հասարակության վերաբերմունքը ընդհանրապես գիտելիքի նկատմամբ։

«Կոպիտ թող չհնչի, հենց այդ պատճառով է, որ այսօր ավելի շատ քաղաքաՏգետներ ունենք, քան քաղաքագետներ, տնտեսաՏգետներ, քան տնտեսագետներ»,- ասում է Արամ Ջիվանյանը, որն իր անցած գիտական դպրոցում ձեռք բերած գիտելիքների շնորհիվ իրականացրած ուսումնասիրությունների շնորհիվ է կարողացել ստեղծել Firo ընկերության ինովացիոն կրիպտոգրաֆիկ ալգորիթմները, որի վրա էլ հենց հիմնված է ամբողջ բիզնեսը։

Գիտնական գործարարը երկու հավանական սցենար է գծում. եթե լինում է գիտության ոլորտի ֆինանսական հատկացումների շարունակական աճ, դա բերում է գիտնականի նսեմացրած դերի, նրա նկատմամբ հարգանքի բարձրացման, և իհարկե զուգահեռ ստեղծվում են խողովակներ երիտասարդների հոսքը գիտություն ապահովելու համար։ Սա իր հերթին արդեն անմիջական մեծ ազդեցություն է սկսում թողնել կրթության մակարդակի վրա, և գուցե ոչ միանգամից շատ մեծ, բայց անմիջական  ազդեցություն հենց բիզնեսի ու տնտեսության վրա։

Բայց որակապես նոր կրթությունը շղթայական իր ազդեցությունն է թողնելու բոլոր ոլորտների, այդ թվում հանրային կառավարման վրա։ Իսկ գիտնականի դերի և նսեմացված սոցիալական ստատուսի արժանվույն բարձրացումը մուլտիպլիկատիվ դրական արդյունք է ունենալու հասարակական ամենատարբեր պրոցեսների վրա:

«Այսպիսով, մեր տնտեսության ու հասարակության զարգացման և առողջացման վեկտորը կսկսի ուղղվել դեպի վեր, քայլ առ քայլ իրավիճակ կփոխվի բոլոր մակարդակներում։ Ակտիվ գործող և հարգված գիտնական-դասախոսների շնորհիվ կունենանք որակապես ավելի լավ բարձրագույն կրթություն, մասնավորապես, նաև ավելի լավ մանկավարժներ, որոնց դպրոց մտնելով որպես հետևանք կունենանք ավելի լավ դպրոցական կրթություն, դպրոցից ավելի ուժեղ երեխաներ կգնան համալսարան, ու այս նույն տրամաբանության զարգացմամբ՝ հետևաբար ավելի ուժեղ, ավելի լայն աշխարհահայացք ունեցող մասնագետներ դուրս կգան համալսարանից ու կմտնեն նորից դեպի գիտություն, տնտեսության այլ օղակներ, հանրային կառավարում։

Եթե տնտեսության բարդ փոխկապակցված տարբեր օղակները փորձենք պատկերացնել որպես ժամացույցի մեխանիզմ, այսինք, իրար տարբեր ձևերով կպած ատամնանիվներ, որոնք պտտում են մեկը մյուսին, ապա գիտությունն է այն բանալին, որը լարելով՝ ատամնանիվները կսկսեն ճիշտ ուղղությամբ աշխատել՝ թափ հավաքելով»,- հնարավոր արդյունքներն է թվարկում տեխնիկական գիտությունների թեկնածուն։

Իսկ եթե ֆինանսավորումը չավելանա, մնա անփոփոխ, կտրուկ քայլեր չարվեն, ապա, ըստ զրուցակցի, գիտական ղեկավարների 50 տոկոսից ավելին, որոնք կենսաթոշակային տարիքի են, հինգ տարի անց դուրս կգան ոլորտից։

«Լինելու է կտրուկ անկում, իսկ դրանից հետո այդ գիտական դպրոցները նորից սարքելը շատ ավելի բարդ է լինելու՝ պահանջելով ավելի շատ ֆինանսներ ու ժամանակ, եթե իհարկե գիտակցենք ու ցանկանանք ստեղծել։ Իսկ մինչ այդ, գիտության նկատմամբ տասնամյակներ ունեցած վերաբերմունքի ու որպես արդյունք՝ գիտության առկա տխուր, կրիտիկական վիճակի բացասական ազդեցությունը մենք ակնառու կերպով տեսնում ենք բոլոր ոլորտներում»,-եզրափակում է Ջիվանյանը։