Ձեր վստահելի աղբյուրը

ԽՍՀՄ նախկին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը գրել է «Հասկանալ վերակառուցումը (перестройка), պաշտպանել նոր մտածողությունը» երկար հոդվածը, որում անդրադառնում է նաև Լեռնային Ղարաբաղին, Սումգայիթում ադրբեջանական իշխանությունների կողմից պետական մակարդակով կազմակերպված քաղաքի հայ ազգաբնակչության եղեռնին ու զանգվածային տեղահանությանը, որը տեղի է ունեցել 1988 թ. փետրվարի 27-ից 29-ը ընկած ժամանակահատվածում։

Գորբաչովը խոստովանում է, որ չի կարող ասել, որ ինքն ու իր գործընկերները, ովքեր սկսում էին վերակառուցումը, տեսել են խնդիրն ամբողջությամբ:

«Այժմ, իհարկե, միանգամայն ակնհայտ է, որ երկրի պահպանումն ու նորացումը, որը «աշխարհների աշխարհ» էր, ժողովուրդների կոնգլոմերատ, որում պատմական ճակատագրերի կամքով հայտնվել էին այնպիսի տարբեր հանրապետություններ, ինչպիսիք են, ասենք, Էստոնիան և Թուրքմենստանը, օբյեկտիվորեն իրենից ներկայացնում էր վիթխարի բարդության խնդիր: Այդ տարիներին պայթեց այն ամենը, ինչ կուտակվել էր այս տարածքում դարերի և տասնամյակների ընթացքում: Չեմ կարծում, որ ինչ -որ մեկը պատրաստ էր դրան»,-գրել է Գորբաչովը:

Գորբաչովի խոսքերով, գիտենք, որ շատ կայսրություններ և պետություններ են փլուզվել, որոնց սահմանադրությամբ նման հնարավորություն նախատեսված չէր:

«Կարծում եմ, որ պատճառները պետք է փնտրել այլուր:

Ստալինի օրոք բազմազգ պետությունը սկսեց պտտվել կոշտ գերկենտրոնացված միացյալ համակարգի մեջ: Կենտրոնը որոշեց ամեն ինչ և վերահսկեց ամեն ինչ: Բացի այդ, Ստալինը և նրա համախոհները կամայականորեն կտրեցին սահմանները, կարծես այն ակնկալիքով, որ ոչ ոք իրեն նույնիսկ չէր կարող պատկերացնել Միությունից դուրս: Ազգային խնդիրները մղվեցին խորքերը, բայց դրանք ոչ մի տեղ չվերացան: «Խորհրդային ժողովուրդների ծաղկման և մերձեցման» ճակատի հետևում թաքնված էին սուր խնդիրներ, որոնց լուծումները ոչ ոք չէր փնտրում: Ստալինը ցանկացած ազգային պահանջ և ազգամիջյան վեճ դիտում էր որպես հակախորհրդային բնույթի և ճնշում էր դրանք՝ ժամանակ չկորցնելով խրատների վրա:

Անխուսափելի էր, որ ժողովրդավարացման և ավելի մեծ ազատության պայմաններում այս ամենը ջրի երես դուրս կգար: Պետք է խոստովանել, որ սկզբում մենք թերագնահատում էինք խնդրի մասշտաբը և լրջությունը: Բայց երբ այն ծագեց, մենք չէինք կարող գործել ճնշման և արգելքների հին մեթոդներով: Մենք հավատում էինք, որ պետք է գնալ այլ ճանապարհով, փնտրել մտածված և հավասարակշռված մոտեցումներ և գործել համոզելու մեթոդներով:

Մենք դրանից ելանք, երբ 1988-ի սկզբին Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը սրվեց: Հակամարտության արմատները վաղուց են, այն պարզ լուծում չուներ այն ժամանակ և չունի այժմ՝ չնայած նրանք փորձում էին ինձ համոզել, որ դրան կարելի է հասնել սահմանների վերագծման միջոցով: Երկրի ղեկավարությունում կար միաձայն կարծիք. Սա անընդունելի է: Ես կարծում էի, որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ համաձայնության հասնելը հայերի և ադրբեջանցիների գործն է, և միության կենտրոնի դերն էր օգնել նրանց կարգավորել իրավիճակը, մասնավորապես՝ տնտեսական խնդիրների լուծման գործում: Վստահ եմ, որ սա ճիշտ գիծն էր:

Բայց ո՛չ կուսակցական կառույցները, ո՛չ երկու հանրապետությունների մտավորականությունը չկարողացան ճանապարհ գտնել համաձայնության կամ նույնիսկ երկխոսության համար: Եվ դրանք հետին պլան մղվեցին ծայրահեղականների կողմից: Իրադարձությունները ձնագնդի պես աճեցին: 1988-ի փետրվարի վերջին Սումգայիթ քաղաքում արյուն թափվեց: Կոտորածը կասեցնելու համար պետք էր զորքեր ներգրավել:

Այս ընթացքում ՝ 1987-1988 թվականներին, ես ձգտեցի մշակել ազգամիջյան վեճերի վերաբերյալ միասնական ժողովրդավարական մոտեցում: Դրա էությունն այն էր, որ ազգային խնդիրները կարող են իսկապես լուծվել միայն քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումների ընդհանուր համատեքստում: Եվ պետք է ասեմ, որ սկզբում մերձբալթյան հանրապետություններում, Մոլդովայում, Վրաստանում, Ուկրաինայում ազգային շարժումները գործում էին վերակառուցման աջակցության կարգախոսների ներքո: Գրեթե ոչ ոք 1987-ին միությունից դուրս գալու հարց չդրեց:

Բայց շատ արագ անջատողական միտումները սկսեցին գերակշռել ազգային շարժումներում: Իսկ հանրապետությունների կուսակցությունների ղեկավարները չգիտեին, թե ինչպես աշխատել ժողովրդավարությունում: Նրանք շփոթված էին: Սա արտահայտվեց Վրաստանում, երբ 1989 թվականի ապրիլին մարդիկ դուրս եկան Թբիլիսիի փողոցներ և հրապարակներ: Վրաստանի կոմկուսի կենտկոմի անդամները նույնպես պետք է դուրս գային ժողովրդի մոտ, սակայն նրանք նախընտրեցին նստել բունկերում: Եվ բանը հասավ դժբախտության․ուժ կիրառվեց ՝ տարածքը ցուցարարներից «մաքրելու» համար, 21 մարդ զոհվեց, տասնյակ մարդիկ վիրավորվեցին:

Սա դժվար է հիշել: Բայց հանգիստ խղճով կարող եմ ասել. Թբիլիսիի հանրահավաքը ցրելու որոշումը կայացվել է իմ թիկունքում՝ իմ կամքին հակառակ: Այդ ժամանակ և հետո ես ամուր հավատարիմ մնացի իմ կրեդոյին. ամենաբարդ խնդիրները պետք է լուծվեն քաղաքական միջոցներով՝ առանց ուժի կիրառման, առանց արյունահեղության»,-գրել է Գորբաչովը։