Ձեր վստահելի աղբյուրը

Թբիլիսիի հայկական ժառանգությունն ամբողջությամբ մոռացվելու վտանգի տակ է, սակայն կա որոշակի հույս: Հայ մտավորականները, մեծահարուստ վաճառականներն ու մշակույթի առաջատար դեմքերը դարեր շարունակ եղել են Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիի կյանքի անբաժանելի մասը: Այս մասին Emerging Europe-ում գրում է Սոսո Ձամուկաշվիլին։

Իրոք, ըստ ֆին ակադեմիկոս Սերաֆիմ Սեպալայի, որը լայնորեն գրել է հայկական մշակույթի և պատմության մասին, 19-րդ դարում Թբիլիսին «աշխարհի ամենահայկական քաղաքն էր», որտեղ հայերը կազմում էին քաղաքի բնակչության ավելի քան երկու երրորդը:

Այսօր, մինչ Թբիլիսիի բնակչությունը գերազանցում է մեկ միլիոնը, հայերը կազմում են ընդամենը հինգ տոկոսը:

Բնակչության անկումը եղել է կայուն, ոչ թե պայմանավորված որևէ իրադարձությամբ, սակայն քաղաքի հայ բնակչության թվաքանակի կրճատումը նշանակում է, որ նրա հայկական ժառանգության մեծ մասը` բնակելի շենքեր, դպրոցներ, եկեղեցիներ և Թբիլիսիի հայերի կողմից կառուցված այլ մշակութային հուշարձաններ, անտեսվել կամ պարզապես ամբողջությամբ մոռացվել է:

Հայ առաքելական եկեղեցին ամենաշատն է տուժել։ Այնտեղ, որտեղ ժամանակին Թբիլիսիում կար 24 հայկական եկեղեցի, այսօր մնացել է ընդամենը երկուսը:

Դրանցից մի քանիսն առգրավվեցին խորհրդային տիրապետության ներքո, միայն 1990 -ականներին հանձնվեցին Վրաստանի ուղղափառ եկեղեցուն:

ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի հրապարակած միջազգային կրոնական ազատությունների վերաբերյալ զեկույցի համաձայն՝ Վրաստանի Հռոմի կաթոլիկ և Հայ առաքելական եկեղեցիները «չեն կարողացել ապահովել խորհրդային տարիներին փակված եկեղեցիների և այլ շինությունների վերադարձը, որոնցից շատերը հետագայում պետության կողմից տրվել են Վրաց ուղղափառ եկեղեցուն»:

Նույնը կարելի է ասել Թբիլիսիի հայկական այլ ժառանգության վայրերի մասին, օրինակ, Հայկական դրամատիկական թատրոնը, որը քաղաքի հայկական մշակույթի ամենահզոր խորհրդանիշներից մեկն է:

Հայ ականավոր դերասան և բանաստեղծ Պետրոս Ադամյանի անունով կոչվող թատրոնը ստեղծվել է 1858 թվականին հայ թատերական գործիչ Ջորջ Չմշկյանի կողմից:

Վերակառուցվել է 1936 թվականին և վերանվանվել է առաջատար բոլշևիկ Ստեփան Շահումյանի անվան հայկական թատրոնի, որը ներկայումս վատ վիճակում է և փակ է արդեն յոթ տարի:

Բարեբախտաբար, հույս կա

Վրաստանի ամենահարուստ մարդ և Վրաստանի նախկին վարչապետ Բիձինա Իվանիշվիլիի հիմնած «Kartu Group» բարեգործական կազմակերպությունը ստանձնել է շենքի վերականգնման աշխատանքները: Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը ևս նախատեսում է թատրոնին տրամադրել ֆինանսավորում:

Այնուամենայնիվ, վերակառուցումը նախատեսվում էր ավարտել 2020 թվականին, սակայն Թբիլիսիի քաղաքապետարանը վերջերս հայտարարեց, որ ժամկետը հետաձգվել է մինչև 2023 թվականը:

Արևելյան Եվրոպայի ամենագեղեցիկ քաղաքը

Թբիլիսիի վրա իրենց հետքը թողած բազմաթիվ հայերի թվում քչերն են առավել հայտնի, քան Միքայել Արամյանցը, մի մարդ, որը 19-րդ դարի վերջին հատվածում ցանկանում էր Թբիլիսին վերածել Արևելյան Եվրոպայի ամենագեղեցիկ քաղաքի:

Ծագումով Ղարաբաղից, նա իր տունը հաստատեց Թբիլիսիում 1860-ականներին և դարձավ շաքարավազի և բամբակի հաջողակ վաճառող, իսկ ավելի ուշ՝ նավթի մագնատ:

Նրա ժառանգության մի մասն է վերածննդի և բարոկկո ոճի հոյակապ Tbilisi Marriott հյուրանոցը, որը նա կառուցել է 20-րդ դարի սկզբին՝ անվանելով այն «Մաժեստիկ», նաև նախկին Արամյանցի հիվանդանոցը:

Բայց ահա նրա անունը մոռացվել է: Չնայած որոշ տարեց վրացիներ դեռ հիվանդանոցը կոչում են հիմնադրի անունով, այն այսօր պաշտոնապես պարզապես հայտնի է որպես Կենտրոնական հիվանդանոց:

Ըստ Վրաստանի մշակութային հարաբերությունների ասոցիացիայի նախագահ Աննա Սարկիսյանի, Թբիլիսիում հայկական ժառանգությունը անտեսելը նորություն չէ:

«Վրաստանում հայկական ժառանգությունից հրաժարվելու գործընթացը սկսվել է ցարական ժամանակաշրջանի Ռուսաստանի ճնշման ժամանակ»,-ասում է նա։

Եվ այդ ժամանակից ի վեր, քիչ բան է փոխվել

«Ցավոք, Վրաստանի կառավարությունը սովորաբար շահագրգռված չէ համակարգված կերպով քանդվող [հայկական] ժառանգության պահպանմամբ»:

Նաև գոնե մասամբ մոռացված է Թամամշևների՝ վաճառականների հայ հարուստ ընտանիքի անունը:

Թամամշևները նշանակալի դեր խաղացին Թբիլիսիի մշակութային և կրթական զարգացման գործում. Գավրիլ Թամամշևը ֆինանսավորեց Թբիլիսիում առաջին օպերային թատրոնի շինարարությունը 1847 թվականին, երբ Ռուսաստանի ցարի գանձարանը հրաժարվեց դա անել:

Գավրիլ Թամամշևը նաև նվիրեց իր գրադարանը, որը պարունակում էր հազարավոր հատորներ՝ Վրաստանի ազգային գրադարանի ստեղծման համար:

1850-ական թվականներին Թամամշևները Թբիլիսիում կառուցեցին մի հոյակապ տուն, որը 1876 թվականին մաս էր կազմում Ելիզավետա Թամամշևայի օժիտին` ռուս բուսաբան և ազգագրագետ Միխայիլ Սմիրնովի հետ հարսանիքի ժամանակ:

Խորհրդային տարիներին, սակայն, այն բռնագրավվել է քաղաքապետարանի կողմից: Եվ մինչ այսօր տունը թանգարան է, որը հիշատակում է ինչպես Թամամշևներին, այնպես էլ Սմիրնովին, այն կրում է վերջինիս անունը:

Պանթեոն, կամ այն, ինչ մնացել է դրանից

Թբիլիսիի այլ վայրերում է գտնվում Խոջիվանքը, ճարտարապետական համալիր քաղաքի Ավլաբարի շրջանի հյուսիս-արևելյան հատվածում:

Խոջիվանքի բաղկացուցիչ մասն էր հանդիսանում հսկայական հուշահամալիրը, որը մնում է բազմաթիվ նշանավոր հայերի, այդ թվում գրողներ Րաֆֆու և Հովհաննես Թումանյանների գերեզմանոցը:

Խորհրդային Միության կողմից որոշ մասեր ավերվեցին, այնուամենայնիվ, 1937 թ.-ին, և այն, ինչ մնաց՝ 1990-ականներին վերցրեց Վրաց ուղղափառ եկեղեցին, իսկ դրա ժառանգությունը հետագայում ջնջվեց Սուրբ Երրորդության հսկայական տաճարի հետագա շինարարությամբ:
Փոքր հատվածը, որը մնացել է, որոշ գերեզմանաքարերի հետ միասին, պահպանվում է որպես Թբիլիսիի հայկական պանթեոն:

Սարկիսյանն ասում է, որ հայկական ժառանգությունը Վրաստանում շատերի կողմից դիտվում է որպես «մրցող հիշողություն»:

«Ամենակարևորը գիտակցելն է, որ հայկական ճարտարապետությունն ու ժառանգությունը, ընդհանուր առմամբ, չեն կարող խլվել Վրաստանից: Դա մեր [վրաց-հայկական] ընդհանուր ժառանգությունն է։ Մենք կարող ենք փոխադարձ օգուտ քաղել դրա գոյությունից»,-ասում է նա: