Երբ հապաղում և թերանում է գիտությունը, հայկական խաղողի սորտերի բնօրրան նշվում է Ադրբեջանը
Խաղողագործության ու գինեգործության բնօրրան, վայրի խաղողն առաջիններից մեկը տնայնացրած Հայաստանում ավանդաբար աճող խաղողի շատ սորտեր (ՀՀ-ում մեկ տեսակի խաղող է աճում՝ Vitis Vinifera subsp. vinifera) տվյալների եվրոպական բազայում վերագրվել էին Ադրբեջանին։
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո գիտության՝ մեղմ ասած ոչ բարվոք վիճակի հետևանքով Արենի, Վարդաբույր, Մսխալի և այլ տեսակի խաղողների սորտերի համար ծագման երկիր նշված է եղել Ադրբեջանը։ Մինչ Հայաստանում տոտալ անգործություն էր, ադրբեջանցի մի ամպելոգրաֆ ակտիվ գործի էր անցել ու այս սորտերը ներկայացրել որպես ադրբեջանական։
Հայաստանում վերջին տարիներին առաջին անգամ ՀՀ Գիտության կոմիտեի և Գերմանիայի կրթության և հետազոտությունների դաշնային նախարարության համաֆինանսավորմամբ հայ-գերմանական ծրագրի շրջանակում իրականացվելում է խաղողի գենետիկական ռեսուրսների համապարփակ և լայնածավալ ուսումնասիրություն գենոմային մակարդակում, որի նպատակն էր խաղողի հայկական տեսակների սորտերի գենետիկական անձնագրավորումը և փաստագրումը, տվյալների ներառումը եվրոպական տվյալների բազա և դրանց սելեկցիոն ներուժի բացահայտումը։
«Մինչ մեր համատեղ նախագիծը, եվրոպական տվյալների բազայում պահպանվում էին հայկական շուրջ 120 սորտեր։ Համատեղ նախագծի ավարտին և հետագա շարունակական աշխատանքների արդյունքում այժմ եվրոպական տվյալների բազայում ամփոփված են 348 սորտեր։ Այդ ուսումնասիրությունը թույլ տվեց խաղողի գենոմի մասին ֆունդամենտալ գիտելիքներն ընդլայնել ու կիրառական դարձնել, միաժամանակ ստացված արդյունքների հիման վրա եվրոպական տվյալների բազայում հայկական սորտերի ծագման երկիր արդեն նշվում է Հայաստանը։ Այն աշխարհի մեգաբազաներից մեկն է և ունի մեծ թվով այցելուներ։ Մենք խնդիր ունեինք ցույց տալու, որ ուսումնասիրված սորտերի գենետիկական բազմազանությունը բնորոշ է հենց Հայաստանին ու գենետիկական որևէ փոխկապակցվածություն չունի կողքի երկրների կենսաբազմազանության հետ»,-Panorama.am-ի հետ զրույցում մանրամասնում է Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, Բույսերի գենոմիկայի խմբի ղեկավար Քրիստինե Մարգարյանը։
Հայաստանցի գիտաշխատողն ասում է՝ դժվար պայքար է եղել։ Երբ սկսել են ուսումնասիրությունները, որևէ գիտական բազա՝ խաղողի հայկական սորտերի գենետիկայի հետ կապված, առկա չի եղել, բացառությամբ իրենց իսկ կողմից իրականացված մի քանի անհատական պիլոտային նախագծերի։
«Հիմա շուրջ 1300 գենոտիպեր ենք ուսումնասիրել ֆրագմենտային սեկվենավորման մեթոդով, գենոմի սեգմենտավորում ենք իրականացրել, շուրջ 200 նմուշի ամբողջական գենոմի սեկվենավորումն էլ վերջերս է ավարտվել։ Արդեն ավարտել ենք բոլոր նմուշների ծնողական ձևերի վերլուծությունը, որը հարավորություն է տվել հասկանալու թե «անհայտ» շատ սորտերից որոնք են հիբրիդային ձևեր, իսկ որոնք տեղածին սորտեր։ Յուրաքանչյուր նոր հայտաբերված սորտի համար աշխատել են օրերով, համադրելով առկա գրականության բոլոր տվյալները, սորտի մորֆոլոգիական նկարագիրը և այլն»,-աշխատանքի ընթացքի մասին պատմում է գիտնականը։
Լուսանկարում՝ Քրիստինե Մարգարյանը, Գագիկ Մելյանը, գերմանացի հետազոտող Էրիկա Մաուլը։
Քրիստինե Մարգարյանը ծիծաղով է հիշում գերմանացի գործընկերոջ կարծիքն իր մասին՝ «Գիտնական լինելու համար դու շատ պատրիոտ ես»։ Միայն երկարատև տարիների աշխատանքի արդյունքնում է հնարավոր դարձել օգտվել գերմանացի գործընկեր ինստիտուտի կողմից կառավարվող տվյալների բազայից, ինչն էլ օգնել է հայտնաբերել բազմաթիվ տեղածին, վտանգված և կորսված սորտեր։
Տարիների աշխատանքի, կուտակած գիտելիքների և փորձի շնորհիվ է, որ Ք․ Մարգարյանն այժմ համագործակցում է եվրոպական և ոչ եվրոպական մի շարք երկրների ոլորտի լավագույն մասնագետներիի հետ։
«Կար ժամանակ, երբ ես այդ գիտնականների մասին կարող էի միայն հոդվածներ կարդալ և երազել որևէ գիտաժողովում հանդիպելու մասին, հիմա նրանք ինձ իրենց լիիրավ գործընկերն են համարում»,-խոստովանում է նա։
Ք․ Մարգարյանը պատմում է, որ 2021թ-ը գիտական առումով հաջող տարի էր իրենց համար։ ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային Կենսաբանության ինստիտուտը ընդգրկվել է խաղողի գենոմի ուսումնասիրման ամենամասշտաբային նախագծերից մեկում, որն իրականացվում է Չինաստանի ֆինանսավորմամբ։ Հենց այդ նախագծի շնորհիվ է, որ հայկական սորտերի ամբողջական գենոմներն արդեն սեկվենավորված են և գտնվում են վերլուծության փուլում։ Մինչ այդ խաղողի ամբողջական գենոմի ուսումնասիրման առումով Հայաստանում ոչինչ արված չի եղել։
«Յուրաքանչյուր սորտի կամ վայրի խաղողի ամբողջական վերծանված գենոմը բաց գիրք է, որը պետք է կարդալ, փնտրել և գտնել այն խնդիրների լուծումը, որն ունի հետազոտողը, իսկ ահա գեները քեզ շատ հուշումներ կտան․․․։ Շատ հետաքրքիր են հատկապես վայրի խաղողի ուսումնասիրման արդյունքները, որոնք էլ լուրջ նախադրյալներ են ստեղծել հայ-գերմանական հաջորդ համատեղ նախագծի համար՝ միտված ռեզիստենտ սելեկցիային։ Սա այն ուղին է, որը մեզ թույլ կտա խաղողի սեփական գենետիկական ռեսուրսների կիրառմամբ անցում կատարել դեպի կանաչ կայուն խաղողագործություն։ Չնայած սովետական տարիների ակտիվ սելեկցիոն աշխատանքներին, սորտերի ռեզիստենտության առումով սելեկցիա չի իրականացվել։ Մենք նպատակ ունենք վերսկսել սելեկցիայի ավանդույթները՝ նորագույն տեխնոլոգիաների և մոլեկուլային-գենետիկական ժամանակակից մեթոդների համադրմամբ՝ գերմանացի գործընկերների աջակցությամբ։ Նրանք կիրականացնեն ծրագրի մասնակիցների վերապատրաստումներ ինչպես ՀՀ-ում, այնպես էլ Գերմանիայում»,-մանրամասնում է Քրիստինե Մարգարյանը։
2022 թ-ին Գերմանիայի կրթության և հետազոտությունների դաշնային նախարարության ֆինանսավորմամբ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտին պատկանող տարածքում կհիմնադրվի խաղողի հայկական տեղածին սորտերի կոլեկցիոն այգի՝ միջազգային բոլոր ստանդարտների համապատասխան։ Կտնկվեն անձնագրավորված վիրուսազերծ սորտեր, պատվաստված ֆիլոքսերակայուն արմատակալների վրա։ Այգին կունենա բացառապես գիտակրթական նշանակություն, միաժամանակ միտված ՀՀ խաղողի գենետիկական ռեսուրսների պահպանմանը։
«Այս բոլոր նախագծերը իրականություն դարձան, քանի որ իմ լավ գործընկեր և ավագ ընկեր, իր գործի բացառիկ նվիրյալ Գագիկ Մելյանը, 2015թ-ից սկսել էր հավաքագրել ՀՀ բոլոր խաղողագործական շրջաններից դեռևս առկա գենետիկական ռեսուրսները և վերատնկել բույսերը Խաղողի ազգային կոլեկցիոն այգում։ Այգին հիմնադրվել է Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության կողմից։ Ցավոք, արդեն մեկ տարի Գագիկ Մելյանը մեզ հետ չէ, սակայն նրա կատարած աշխատանքը պարտավոր ենք գնահատել և շարունակել»,-ասում է Մարգարյանը։
2016 թ-ից է սկսվել նաև ՄԿԻ և ՀՀ Խաղողագործության և գինեգործության հիմնադրամի հետ համագործակցությունը։ Հիմնադրամն այժմ տնօրինում է ազգային կոլեկցիոն այգին և գիտական ուսումնասիրությունների արդյունքները տրամադրվում են հիմնադրամին։ Այն փաստացի միակ պետական կառույցն է, որ կապող օղակ է հանդիսանում գիտության և մասնավոր սեկտորի միջև, կոնկրետ այս ոլորտում։
Գիտաշխատողը նշում է՝ բարեբախտաբար տարեցտարի թեպետ դանդաղ տեմպերով, բայց ավելանում է հետաքրքրությունը գիտության նկատմամբ, ինչպես գինեգործական ընկերությունների, այնպես էլ խոշոր ֆերմերային տնտեսությունների մոտ։ Սա միանշանակ դրական դինամիկա է, որի զարգացմանը ակտիվ պետք է մասնակցեն ինչպես գիտնականները, այնպես էլ մասնավոր/բիզնես սեկտորը։
Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատողը վստահ է՝ հզոր տնտեսություն ունենալու ամենագլխավոր նախադրյալը թերևս հզոր ու զարգացած գիտություն ունենալն է։
«Ուզում եմ հավատալ, որ մի օր «գիտահեն տնտեսություն»-ը ուղղակի գեղեցիկ բառակապակցությունից կդառնա իրականություն նաև մեր երկրում»,-ասում է Քրիստինե Մարգարյանը։
Լրահոս
Տեսանյութեր
Հայաստանի ու հայ ժողովրդի շահերը պաշտպանող իշխանություն գոյություն չունի. Բագրատ Սրբազան
