Ձեր վստահելի աղբյուրը

2022 թ.-ի հուլիսի 1-ին ուժի մեջ է մտնելու ՀՀ նոր քրեական օրենսգիրքը։ ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքի նախագծի մշակման աշխատանքային խմբի անդամ, ԵՊՀ Քրեական իրավունքի ամբիոնի պրոֆեսոր, ի.գ.դ. Աննա Մարգարյանը Տնտեսական լրագրողների ակումին ներկայացրել է, թե ի՞նչ փոփոխություններ են սպասվում։

- 2021 թ.-ի մայիսի 5-ին ընդունվեց ՀՀ նոր քրեական օրենսգիրքը, որը ուժի մեջ է մտնելու արդեն մի քանի ամիս անց՝ 2022 թ.-ի հուլիսի 1-ից: Դուք, որպես ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքի նախագծի մշակման նպատակով ստեղծված աշխատանքային խմբի անդամ, կպարզաբանեք՝ ի՞նչ առանցքային փոփոխություններ եւ նորամուծություններ են տեղ գտել նոր քրեական օրենսգրքում:

- Առաջին փոփոխությունը, որը տեղ է գտել է ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքում, պատժողական քաղաքականության ամբողջական վերանայումն է: Եթե գործող քրեական օրենսգրքում շեշտադրումն ավելի շատ դրվում է ազատությունից զրկելու հետ կապված պատժատեսակների վրա, նոր քրեական օրենսգրքի տրամաբանությունը հիմնված է անձանց քրեակատարողական հիմնարկներից հնարավորինս զերծ պահելու, այլընտրանքային միջոցների առավել լայնորեն կիրառման վրա:

Պարտադիր չէ, որ այլընտրանքային միջոցները նույնանան պատիժների հետ, դրանք կարող են լինել նաեւ այլ տարբերակներ, օրինակ՝ պատժից կամ քրեական պատասխանատվությունից ազատվելու մեխանիզմներ, որոնք թույլ կտան անձանց հեռու պահել քրեակատարողական հիմնարկներից: Բացի պատժողական քաղաքականության փոփոխությունիցմ նոր քրեական օրենսգրքում տեղի է ունեցել նաեւ արարքների քրեականացում եւ ապաքրեականացում. դա նշանակում է, որ եղել են արարքներ, որոնք ապաքրեականացվել են, եղել են արարքներ, որոնք նախատեսվել են քրեական օրենսգրքում:

Հաջորդ փոփոխությունն ավելի շատ հայեցակարգային է. եթե նախկինում քրեական օրենսգրքի հիմքում դրվում էր միայն արարքի վրա հիմնված պատասխանատվության գործոնը, այսինքն՝ «արարքի հայեցակարգը», ապա նոր օրենսգրքով նաեւ շատ կարեւորվում է սուբյեկտի հարցը, այսինքն՝ ով է կատարել, ինչ առանձնահատկություններ ունի: Փոփոխություններից է այն, որ նոր քրեական օրենսգրքով հանցավոր արարքները գնահատելիս շեշտադրումը դրվում է առավել չափելի, կոնկրետ, ոչ թե վերացական չափանիշների վրա:

Օրինակ՝ գործող քրեական օրենսգիրքը, հանցագործությունը բնորոշելիս սահմանում է՝ «հանցագործություն է համարվում մեղավորությամբ կատարված հանրորեն վտանգավոր արարքը, որը նախատեսված է քրեական օրենսգրքով», բայց հանրային վտանգավորության ընկալումը, գնահատումը, շատ սուբյեկտիվ է, եւ, ըստ էության օբյեկտիվ չափանիշներից զերծ, վերացական կատեգորիա է, որի գնահատման առումով միշտ խնդիրներ են առաջանում:

Մեկ անձ այդ արարքը կարող է համարի հանրորեն վտանգավոր, մեկ այլ անձ՝ ոչ: Այդ պատճառով նոր քրեական օրենսգրքում շեշտադրումն ավելի գործնական եւ չափելի չափանիշի վրա է դրվել՝ հակաիրավականության: Եթե օրենսդիրը նախատեսել է, որ որևէ արարք քրերորեն պատժելի է, ապա գործ ունենք հանցագործության հետ: Առանցքային փոփոխություններից են սկզբունքների կիրառման հարցերը: Օրինակ, գործող քրեական օրենսգիրքը կատեգորիկ բացառում է անալոգիայի կիրառումը: Նոր քրեական օրենսգիրքը թույլ է տալիս անալոգիա կիրառել, բայց՝ պայմանով:

Այն կիրառելի է միայն քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասի դրույթների հետ կապված եւ միայն այն դեպքում, երբ չի վատթարացնում անձի վիճակը: Սկզբունքային փոփոխություններից մեկը վերաբերում է կրկին դատապարտման արգելքին: Գործող քրեական օրենսգիրքը կատեգորիկ ասում է՝ նույն անձին չի կարելի կրկին դատապարտել նույն հանցանքի համար, մինչդեռ նոր քրեական օրենսգիրքը նման հնարավորություն ընձեռում է, եթե, օրինակ, կատարվել է այլ պետությունում և այդ պետությունում անձը անհիմն ազատվել է քրեական պատասխանատվությունից կամ անարդարացիորեն դատապարտվել է մեղմ պատժի:

Օրինակ՝ եթե վերջին հակամարտության ընթացքում կատարված հանցավոր արարքների համար մեր հարեւան պետությունը հանցավոր վարքագիծ դրսևորած իր քաղաքացիներին դատապարտի շատ մեղմ պատժի, դրանով իսկ, մեր գործող քրեական օրենսգրքի համաձայն, կփակի այդ անձանց հետագայում պատասխանատվության կանչելու իրավական բոլոր հնարավոր ուղիները: Դա հաշվի առնելով, նոր քրեական օրենսգրքում, նախատեսվում է, որ կրկին դատապարտման հնարավորություն կա, բայց, եթե մենք գործ ունենք այլ իրավազորության հետ: Եվ երկրորդ չափանիշը, եթե ակնհայտ անարդարացիորեն մեղմ է:

Սրանք սկզբունքային այն հիմնական փոփոխություններն են, որոնց նպատակը ոլորտը հնարավորինս կանոնակարգելն է: Քրեական օրենսգրքում փոփոխությունները բազմաթիվ են՝ կապված իրավաբանական անձանց պատասխանատվության ենթարկելու, արարքի հանցավորությունը բացառող նոր հիմքեր նախատեսլու, անվտանգության միջոցներ սահմանելու եւ մի շարք այլ նորամուծությունների հետ, որոնց, թերեւվս կարիք կլինի առանձին անդրադառնալ:

- Դեռեւս քրեական նոր օրենսգրքի մշակման ընթացքում բարձրաձայնվում էր ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքում մի շարք արարքներ չնախատեսելու՝ ապաքրեականացման, ինչպես նաեւ նոր արարքների քրեականացման մասին: Կմանրամասնեք՝ ի՞նչ նոր հանցակազմեր են նախատեսվել եւ ո՞ր արարքներն այլեւս հանցագործություն չեն համարվում:

- Քրեականացումը նշանակում է՝ արարքը, որը քրեական օրենսգրքով նախատեսված չէր, հիմա նախատեսվում է եւ դառնում է հանցավոր արարք: Օրինակ՝ ինքնասպանության օժանդակելը: Գործող քրեական օրենսգրքում նման արարք գոյություն չունի, ունենք ինքնասպանության հասցնել, հակել, բայց ինքնասպանության օժանդակելը, որպես այդպիսին, նախատեսված չէ:

Նոր քրեական օրենսգրքով դա նախատեսվել է՝ անվանվելով ինքնասպանության նպաստել: Ապաքրեականացում նշանակում է այն արարքները, որոնք քրեական օրենսգրքով դիտարկվում են որպես հանցագործություն, նոր քրեական օրենսգրքում արդեն հանցագործություն չեն դիտարկվում, օրինակ՝ վաշխառությունը, գույքն անզգուշությամբ ոչնչացնելը, վնասելը:

- Եթե տեղի է ունենում ապաքրեականացում, արդյո՞ք դա նշանակում է, որ պետությունը նման արարքները այլեւ օրենքով պատժելի չի դիտարկում եւ յուրաքանչյուր քաղաքացի ազատ է նման վարքագիծ դրսեւորել: Ի՞նչ ճակատագիր են ունենում նման դեպքերում այն անձինք, որոնք ապաքրեականացված հանցանքների համար դատապարտվել են կամ դեռեւս չեն դատապարտվել, բայց նրանց կողմից կատարված արարքները գտնվում են նախնական կամ դատական քննության փուլում:

- Արարքների ապաքրեականացումը չի նշանակում, որ այդ արարքները դառնում են խրախուսելի արարքներ: Դրանց համար կարող է նախատեսվել քաղաքացիական կամ վարչական պատասխանատվություն, թեև հնարավոր է՝ լինեն այնպիսիք, որ որևէ պատասխանատվություն չհետևի:

Ինչ վերաբերում է այն անձանց ճակատագրին, ովքեր պատասխանատվության են ենթարկվել ապաքրեականացված արարքների համար, ապա հարցի լուծումը կախված է նրանից, թե որ փուլում է գործի քննությունը: Եթե անձն արդեն իսկ հանցանքը կատարել է, դատապարտվել է, պատիժը կրել է, դատվածությունն էլ մարվել է՝ դրանից հետո նա չի կարող գալ, ասել՝ ես ռեաբիլիտացիայի հարց եմ բարձրացնում: Նույն՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն ունի այդ դիրքորոշումը. եթե արարքի կատարման պահին դա համարվել է հանցագործություն եւ դուք դա կատարել եք, ուրեմն դուք դրսեւորել եք հնացավոր վարքագիծ:

Հետեւաբար, ռեաբիլիտացիայի, փոխհատուցման խնդիր այդ պարագայում չի առաջանում: Եթե անձինք հանցանք են կատարել մինչեւ 2022 թվականի հուլիսի 1-ը, եւ նոր քրեական օրենսգիրքը մտնում է ուժի մեջ, այդ պարագայում նրանք ազատ են արձակվում եւ համարվում դատվածություն չունեցող, լինի դա նախնական քննության փուլում, դատական քննության փուլում, դատավճռի կայացումից հետո, թե պատժի կրման փուլում: Ով պատիժը կրել՝ վերջացրել է, բայց դատվածություն ունի, միակ բանը, որը կարող ենք ասել՝ վե՛րջ դու դատվածություն չունես: Ասեմ նաեւ, որ օրենքի՝ հետադարձ ուժի հետ կապված առանցքային փոփոխություն է տեղի ունեցել:

Գործող քրեական օրենսգրքի մոտեցումը հետեւյալն է՝ եթե ընդունվել է նոր քրեկան օրենսգիրք, որն ուժի մեջ է մտել, անկախ նրանից, թե մինչ այդ կատարված արարքն ինչ փուլում է եւ անկախ նրանից այդ հանցանքի հետ կապված դատավճիռ կա թե չկա, պատասխանատվությունը մեղմացնող կամ պատիժը մեղմացնող օրենքն ունի հետադարձ ուժ: ՀՀ գործող քրեական օրենսգիրքը սահմանում է, որ արարքի հանցավորությունը վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքն ունի հետադարձ ուժ, այսինքն՝ տարածվում է մինչեւ դրա ուժի մեջ մտնելը կատարված հանցանքների վրա, ընդհուպ նաեւ այն անձանց վրա, որոնք կրել են պատիժը, բայց ունեն դատվածություն:

Նոր քրեական օրենսգիքը լրիվ ուրիշ տրամաբանությամբ է. եթե ունենք արարքի ապաքրեականացում, այո, այն տարածվում է նախկինում կատարվածների վրա՝ անկախ նրանից, թե որ փուլում է գտնվում՝ դատավճիռ կա, չկա, գործի կարճում կա, չկա, այսինքն՝ հետադարձ ուժ ունի: Եթե ունենք պատժի մեղմացում, ապա դրա պարագայում արդեն, օրենքին հետադարձ ուժ տալը, կապվում է վերջնական դատավարական ակտի առկայության կամ բացակայության հետ:

Այսինքն՝ եթե կա եզրափակիչ դատավարական ակտ, այդ պարագայում, որպես կանոն, նոր քրեական օրենսգիրքը հետադարձ ուժ չի ունենալու՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նոր օրենսգրքով կարգավորումները նախատեսում են անձի նկատմամբ կիրառելի պատժամիջոցից ավելի մեղմ պատժամիջոց: Եթե, օրինակ՝ անձին դատապարտել են ազատազրկման, տվել են 7 տարի, որովհետեւ հոդվածի սանկցիան նախատեսում էր 5-7 տարի, իսկ հիմա նոր օրենսգրքով այդ արարքի համար նախատեսվում է օրինակ 3-6 տարի, այս պարագայում պատիժը միանշանակ վերանայվելու է, որովհետեւ ակնհայտ մեղմացում է գնացել:

Մանրամասները՝ սկզբնաղբյուր կայքում։