Ձեր վստահելի աղբյուրը

Ժպտերես, եռանդուն, կյանքով ու երազանքներով լի Հայկազ Մկրտչյանի սիրտը դադարեց բաբախել երկու տարի առաջ այս օրը՝ նոյեմբերի 9-ին։ Մկրտչյանների համար չարաբաստիկ օր է, նրանք կորցրեցին իրենց միակին, խելացի, արդարամիտ, ընկերասեր ու զգայուն որդուն, որի հետ կապված մեծ նպատակներ ունեին ու հավատում էին, որ դրանք կիրականանան։  

«Ես անմահ եմ, ուժեղ եմ, մի աչքո՞վ եք ինձ նայում»,- քրոջն ասել էր Հայկազը, որը 20 տարեկանում հասցրել էր երկու պատերազմի մասնակցել՝ Տավուշում հուլիսյան մարտերին և 44-օրյա արցախյան պատերազմին։

2019 թվականի հունվարի 23-ին զորակոչվել էր բանակ։ Այդ գիշեր նա գրում է. «Գիշերը գալիս է, ու սկսվում է իմ դետքը: Այն չի ավարտվի մինչև իմ մահը: Ես թագ չեմ կրելու և չեմ հասնելու փառքին: Ես կապրեմ ու կմեռնեմ իմ դիրքում։ Ես թուրն եմ մթության մեջ, ես հսկողն եմ, ես վահանն եմ, ով պահպանում է մարդկային թագավորությունը: Ես իմ կյանքն  ու պատիվն եմ տալիս Գիշերային դետքին: Այս գիշեր և գալիք օրերին…»։

Ակտիվ, կենսուրախ, ընկերասեր. այսպես են Հայկազին բնութագրում ծնողները, որին դեռ մանկուց Հայկա են ասել։

Մայրը՝ Աննա Մկրտչյանը Panorama.am-ի թղթակցի հետ զրույցում պատմում է, որ որդին պայքարող տեսակ էր։ Փոքր տարիքից պայքարում էր արդարության համար, չէր հանդուրժում, երբ որևէ մեկին անարդար մեղադրեին, ամեն հարցում ընկերների կողքին էր, իսկ տարբեր չարաճճիությունների ժամանակ առանց մեկ վայրկյան տատանվելու ամեն ինչ իր վրա էր վերցնում։

Այսօր մոր մտքերը խառն են. հիշում է իր փոքրիկ Հայկազին՝ ծնունդից մինչև մանկապարտեզ, դպրոցից համալսարան, նրա կարճ, բայց լեցուն կյանքը։ Շատ էր սիրում գրքեր կարդալ։ Կարդացած գրքերը քննարկում էին ընտանիքում, իսկ բանակում ծառայելու ժամանակ զանգում էր մորն ու պատմում, թե ինչ գիրք է կարդացել։ Վերջինը խոսել էին աֆղանական ծագմամբ ամերիկացի գրող Խալեդ Հոսեյնի «Եւ արձագանքեցին լեռները», «Օդապարուկ թռցնողը» գրքերի մասին։ Մայրը կարոտով է հիշում այդ պահերը ու իր Հայկային, որը սիրում էր կյանքը, իսկ կյանքից առավել՝ հայրենիքը։

Հայկազը սկզբում ծառայել է Լուսակերտի ուսումնական զորամասում, հրետանավոր էր։ Վեց ամիս հետո արդեն որպես կրտսեր-սերժանտ տեղափոխվել էր Տավուշ՝ Մեհրաբ։ 2020 թվականին մասնակցել է հուլիսյան մարտերին, որի ժամանակ ադրբեջանական «Յաշմա» ջոկատին են ոչնչացել։ Դպրոց գնալուց առաջ հաճախում էր շախմատի, որն իր տարերքը դարձավ։ Նա ամեն քայլը հաշվարկում էր։ Այդպես էր մանկության, պատանեկության տարիներին, և այդպես շարունակեց նաև բանակում։ Շախմատային գիտելիքները կիրառում էր նաև մարտի դաշտում։ Եւ պատահական չէր , որ նրա գերճշգրիտ հաշվարկների շնորհիվ թշնամին մեծ կորուստներ էր ունենում։

Հայկազը հարձակողական ոճի շախմատիստ էր։ Երբ մարզիչը նրան ասել է ոճը փոխի, պաշտպանողականի, նա պատասխանել էր՝ ամենալավ պաշտպանությունը հարձակումն է։ «Պաշտպանվելն իրենը չէր, այդպես էր նաև ռազմի դաշտում»,- նշում է մայրը։ 

Տիկին Աննան պատմում է, որ դեռ 18 տարին չլրացած, որդին ցանկացել է Արցախում ծառայության անցնել. այդ մասին նա նույնիսկ գրել է ռազմական փորձագետներից մեկին։

Մոր խոսքով՝ տղան առողջական որոշ խնդիրներ ուներ, բայց բանակ գնալուց առաջ սկսել է սպորտով զբաղվել, օրական մի քանի ժամ անցկացրել է մարզասրահում։ Հերթական բուժզննման ժամանակ էլ ասել է, որ գրեն՝ ինքն առողջական որևէ խնդիր չունի։

Ծնողների համար Տավուշի հուլիսյան դեպքերից սկսվում է մղձավանջը։ Հայկազն ասել է՝ շատ բան ունի նրանց պատմելու, բայց միայն զորացրվելուց հետո։ Այդպես էլ չիմացան, թե իրենց տղան ինչերի միջով է անցել։ 

Մարտական գործողությունների ժամանակ մի օր զանգահարել է հորն ու ասել. «Պա՛պ, սա կարող է մեր վերջին խոսակցությունը լինի»: Նույն օրը խոսել է նաև ընտանիքի անդամների, ընկերների հետ, կարծես թե, հրաժեշտ էր տալիս։ Սակայն հաջորդ օրը Հայկազն արդեն ոգևորությամբ է խոսել, հպարտացել, որ լավ ջարդ են տվել թշնամուն։

«Մի օր էլ զանգեց, թե դիրքեր ենք բարձրանում։ Ես էլ սրտնեղած ասացի՝ երբ պետք է երկու շաբաթն անցի, որ դիրքերից իջնեք։ Հայկազս խնդրեց, որ այլևս նման բան չասեմ, թե՝ մամ, երբ հետ ես նայում ու տեսնում, թե գյուղը քո հույսով քնում ու արթնանում է, իր կյանքով է ապրում, դրանից առավել մեծ զգացողություն կա՞»,- պատմում է Աննա Մկրտչյանը։ Իհարկե մոր համար ամենալավ զգացողությունը կլիներ որդու պատերազմից վերադառնալը, նորից իր գիրկն առնելը։

Արցախյան պատերազմի սկսվելուց հետո Հայկազն իր տեղը չէր գտնում։ Հոկտեմբերի 14-ին արդեն նրանց տեղափոխել են Արցախ։ Մինչ այդ ծնողներին ասել էր՝ եթե պատերազմը շարունակվի, ապա իրենց ևս կտեղափոխեն։ Մայրը խնդրել է, որ իր կամքով չգնա, բայց հոգու խորքում գիտեր, որ մարտի դաշտ մեկնողների ցանկում որդին առաջինն է լինելու։ Մտերիմ ընկերը, որը համակուրսեցին էր, Հադրութում էր ծառայում, ամեն անգամ ծնողներին հարցրել էր, թե ինչ նորություն ունեն ընկերոջից, ասել էր, եթե Ազատի հետ ինչ-որ բան լինի, ապա ինքնակամ գնալու է պատերազմ։ Ընկերը՝ Ազատ Գևորգյանը, Հայկազից մեկ օր առաջ՝ նոյեմբերի 8-ին է զոհվել, ընկել է Շուշիի մարտերում։  

Պատերազմի ժամանակ ծնողների հետ պայմանավորվել էր՝ գոնե մեկ անգամ պետք է զանգի տուն կամ հաղորդագրություն ուղարկի։ Այդպես էլ անում էր։ Սիրահարվել էր Արցախին, հարազատներին նույնիսկ ասել էր՝ զորացրվելու հետո Արցախում տուն է կառուցելու։

Մոր խոսքով՝ Հայկազը թեև ոգևորվում էր մարտական առաջադրանքը լիարժեք կատարելուց, բայց նրա հեռախոսային զրույցներից, նամակներից պարզ է դառնում՝ որդին անհանգիստ է, հասկանում էր, որ ինչ-որ բան այն չէ։

«Ասում էր՝ եթե չլինի Արցախը, չենք լինի նաև մենք»,- նշում է մայրը։

Ի դեպ, այս մասին Հայկազը նաև գրառում է կատարել ֆեյսբուքյան իր էջում. «Եթե Ղարաբաղը չլինի, չես լինի դու, կամ մեր տունը: Կամ չէ՝ ու մեր տունը: Մեր մանկությունը, որտեղ որ անցել ա, էդ տեղը չի լինի: Կգան, ինչքան ում կուզեն կբռնաբարեն, կտանջեն: Ու եթե չլինի Ղարաբաղը, հետո Հայաստանի վրա են հարձակվելու: Կամ էդ վախտ սաղ, սաղ կկռվեն, որ չկորի Հայաստանը, կամ կթռնեն սաղ: Ու ու՞մ ա պետք տենց կյանքը: Դե եթե սաղ Ղարաբաղը կորցնելուց հետո պտի կռվեն, թող հիմա կռվեն: Ու չենք կորցնի Ղարաբաղը, մի բան էլ Ադրբեջանից եքա մաս կվերցնենք»։

Հրամանատարները Հայկայի ծնողներին պատմել են, որ 18-20 տարեկան տղաներն այնպես են կռվել, պայքարել, թշնամու թիրախները խոցել, որ պայմանագրայիններն ասել են՝ «խոխեքը օդի մեջ մազ են կտրում»։

Հայկազը եղել է ամենաթեժ կետերում։ Մասնակցել է Ջրականի, Թաղավարդի, Դրախտիկի,  Ազոխի, Կարմիր Շուկայի և այլ բնակավայրերի պաշտպանական մարտերին: Վիրավորվել է Կարմիր Շուկայում «Բայրաքթարի» հարվածից։

Վերջին անգամ, ծնողների հետ խոսել է հոկտեմբերի 29-ին։ Ասել է՝ երեկոյան կզանգի, բայց այլևս նրանից զանգ չեն ստացել։ Հաջորդ օրը նույնպես զանգերն անպատասխան են մնացել, հարազատներն արդեն սկսել են անհանգստանալ, փնտրել տղային։ Երկու օր անց՝ հոկտեմբերի 31-ին Հայկազի 20-ամյակն էր։ Մայրն ընկերներից մեկին հաղորդագրություն է ուղարկել, թե ուզում է որդուն շնորհավորել, բայց այդ տղան էլ չի պատասխանել, իսկ հետո նշել է, թե պարզապես չի կարողացել խոսել նրանց հետ, չի իմացել, թե ինչպես Հայկազի վիրավորվելու լուրը հայտնի։

Հոկտեմբերի 31-ին՝ Հայկազի ծննդյան օրը, ծնողները նրան գտնում են Մուրացանի հոսպիտալում. տղան կոմայի մեջ էր։ Վիրավորումը շատ ծանր էր։ Մորը թույլ չեն տվել տեսնել որդուն, վերակենդանացման բաժանմունքում էր։ Նրանց պարբերաբար ասում են՝ դրական դինամիկա կա, իսկ նոյեմբերի ութին արդեն հուսադրող լուրեր չկային։ Նոյեմբերի 9-ին՝ 12 օր կյանքի համար պայքարելուց հետո, Հայկազի սիրտը կանգ առավ։ Այդ նույն օրը, երբ ստորագրվեց կապիտուլյացիոն պայմանագիրը։