Ձեր վստահելի աղբյուրը

Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է.

«Ադրբեջանցի հնագետ Սաբուհի Հուսեյնովը վերջերս իր Facebook-յան էջում մի քանի գրառումներով անդրադարձել է դեռևս 2001 թվականին Երևանի կենտրոնում շինարարական աշխատանքների ժամանակ պատահաբար հայտնաբերված մահմեդական դամբարանին (նկ. 1, 2), որի պեղումները նույն թվականին իրականացրել է հնագետ Հուսիկ Մելքոնյանը, իսկ չափագրումը՝ ճարտարապետ Արտակ Ղուլյանը:

Սաբուհի Հուսեյնովը, ծավալուն անդրադարձ կատարելով դամբարանին, անցնում է իր սիրած հակահայ մտավարժանքներին՝ թե իբր հայ հնագետները, հետազոտողները դամբարանի հայտնաբերումից հետո թաքցրել են նրա գոյությունը գիտական հանրույթից և նույնիսկ հայ հասարակությունից: Ադրբեջանցի հնագետը դամբարանը փորձում է ներկայացնել որպես ադրբեջանական մշակույթին բնորոշ տարր և դրանով է բացատրում, որ հայ գիտական միտքը հատուկ է այն թաքցրել, իսկ որոշ դեպքերում էլ այն ներկայացրել է որպես մոնղոլական՝ ոչ ցանկալի իրականությունը թաքցնելու համար: Մեկ այլ գրառման մեջ նա նշում է, որ անգամ չկան գիտական հրապարակումներ այս դամբարանի մասին և նա պատահական է իմացել նրա մասին դեռևս 2001 թվականին նկարահանված լրատվական տեսանյութից, որն էլ նա հղում է:

Պեղված դամբարանի վրայի հայերեն և արաբերեն արձանագրությունների միասին լինելը նա ներկայացնում է որպես հայկական կողմի բացահայտ խարդախություն և իրականության խեղաթյուրում: Հուսեյնովը նաև նշում է, որ հայերը հատուկ թաքցված և իբր ադրբեջանցիների համար սրբավայր հանդիսացող շինության ավերակների վրա գիշերային ակումբ են կառուցել:

Չանդրադառնալով ադրբեջանցի հնագետի նման անհեթեթ հայտարարություններին՝ հիշեցնենք, որ դամբարանը հայտնաբերվել է արդեն գոյություն ունեցող և գործող ակումբի նկուղային հարկում իրականացվելիք շինարարական աշխատանքների ժամանակ։ Աշխատանքները կանգեցվել են և իրականացվել են պեղումներ: Պեղումները իրականացրած հնագետ Հուսիկ Մելքոնյանը գիտական հոդվածներով անդրադարձել է այս դամբարանին: Երևանի մահմեդական դամբարանին անդրադարձել են, նկարագրել նաև այլ հայ հետազոտողներ։

Ինչպես օրինակ, ճարտարապետ Լ. Բրետանիցկին, ով առավել մանրամասն նկարագրել է Խաչենի մահմեդական դամբարանը, ակնհայտ նմանություններ է տեսել այս դամբարանի և Եղվարդում գտնվող եկեղեցի-դամբարանի միջև:

1301 թվականին կառուցված Եղվարդի սուրբ Աստվածածին եկեղեցի-դամբարանի ճարտարապետն է Շահիկ վարդպետը, ինչի մասին է վկայում լուսամուտներից մեկի խոյակի վրայի արձանագրությունը՝ «Վ[ար]դ[պետ] Շահիկ» (Յովսեփեան 1921-1922, 184): Խաչենի դամբարանի վերգետնյա մասը հիշեցնում է եկեղեցու գմբեթ, իսկ Խաչենի դամբարանի հարդարանքի, ճարտարապետության բազմաթիվ տարրեր ուղղակի իրենց զուգահեռներն ունեն Եղվարդի սուրբ Աստվածածին եկեղեցում: Վարդպետ Շահիկը հիշատակված է Խաչենի դամբարանի արաբերեն արձանագրության մեջ։

Շահիկ վարդպետի կողմից է կառուցվել նաև Երևանի կենտրոնում գտնվող այս դամբարանը, որը, ինչպես և Խաչենի դամբարանը, ունի խաչաձև հատակագիծ, ստալակտիտային թաղերով պսակված խաչթևեր: Երևանի դամբարանի մուտքի վերևում փորագրված է հայերեն և արաբերեն արձանագրությունը: Հայերենը՝ «Շահ[ի]կ վ[ար]դ[պետ] :ՉԿԸ: (1319 թ.)», իսկ արաբերենը՝ «Ղմաուսի որդի Քալ Մուշա, թվին (հիջրի) 720 (1320/1321)»: Հետազոտող Ր. Քորթոշյանը, ով հանգամանալից անդրադարձել է Խաչենի դամբարանի արաբերեն արձանագրությանը, կարծում է, որ արձանագրության մեջ հիշատակված պատվիրատուն Երևանի մահմեդական դամբարանի պատվիրատու Մուշայի որդին է:

Դամբարանի գոյությունը գաղտնիք չէ նաև հասարակության համար, այն երբեք չի թաքցվել, տարբեր հայ հետազոտողներ իրենց հարցազրույցներում, սոցիալական ցանցերի գրառումներում անդրադարձել են այս հուշարձանին:

Հայ գիտական միտքը երբեք չի թաքցրել կամ մերժել հայկական մշակույթի ունեցած առնչությունները հարևան ժողովուրդների ինչպես քրիստոնեական, այնպես էլ իսլամական և այլ մշակույթների հետ։  Այդ փոխառնչությունների արդյունքում դրանցից յուրաքանչյուրը յուրացրել է նոր հատկանիշներ, հարստացել է նոր ձեռքբերումներով։ Երևանի, Խաչենի և Վանոցայի մահմեդական դամբարանները և այլ հուշարձաններ ասվածի լավագույն վկայությունն են»: