Քաղաքական 10:30 05/04/2023 Տարածաշրջան

Սասունյան. Օսմանյան խորհրդարանը և Սենատը 1918 թվականին հաստատել են «հայկական կոտորածները»

2016 թվականի հունվարին ես հոդված էի գրել՝ «Թուրքիան առաջին երկիրն էր, որը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը 1918 թվականին» վերնագրով: Այնուամենայնիվ, մարդկանց մեծ մասը դեռ տեղյակ չէ, որ «Օսմանյան խորհրդարանը և Սենատը 1918 թվականին քննարկել և հաստատել են հայկական կոտորածները»։

Բոլորովին վերջերս, Թուրքիայի խորհրդարանի երկու հայ պատգամավորներ Սելինա Դողանը և Կարո Փայլանը Հայոց ցեղասպանության հարցը բարձրացրել են խորհրդարանում 2016 թվականի հունվարի 14-ին: Ավելի վաղ՝ 2014 թվականի նոյեմբերին, խորհրդարանի անդամ Սեբահաթ Թունջելը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ բանաձև էր ներկայացրել Թուրքիայի խորհրդարան՝ Էրդողանից պահանջելով ներողություն խնդրել, ապրիլի 24-ը հայտարարել պաշտոնական սգո օր, հրապարակել թուրքական արխիվներում առկա փաստաթղթերն այս զանգվածային հանցագործության մասին և նյութական ու բարոյական փոխհատուցում վճարել զոհերի ժառանգներին։ Առաջարկվող բանաձևը անտեսվեց Թուրքիայի խորհրդարանի կողմից։

2016 թ․ իմ հոդվածը գրելուց հետո, ես տեսա պրոֆ. Այհան Աքթարի գրած մանրամասն վերլուծությունը History Workshop Journal-ում՝ «Հայկական կոտորածների քննարկումը Օսմանյան վերջին խորհրդարանում 1918 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին» վերնագրով։ Այդ քննարկումը տեղի է ունեցել Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից և հաղթանակած դաշնակից երկրների կողմից Կոստանդնուպոլիսի (Ստամբուլի) գրավումից հետո:

1918 թվականի վերջին երկու ամիսներին Օսմանյան խորհրդարանը մի քանի օր քննարկել է Հայոց ցեղասպանությունը, որն այն ժամանակ որակվում էր որպես կոտորած:  Առաջարկություն էր ներկայացվել, որտեղ ասվում էր. «Մեկ միլիոն բնակչությունը, որը ոչ մի բանում մեղավոր չեր, բացի հայ ազգին պատկանելուց, կոտորվեց և բնաջնջվեց, այդ թվում՝ նույնիսկ կանայք և երեխաներ»։ Ի պատասխան՝ ներքին գործերի նախարար Ալի Ֆեթհի Օքյարը հայտարարեց. «Կառավարությունը մտադիր է շտկել մինչև հիմա տեղի ունեցած ամեն մի անարդարություն և, ինչքան միջոցները թույլ կտան, հնարավոր դարձնել աքսորվածների վերադարձը իրենց տներն ու ինչքան հնարավոր է փոխհատուցել նրանց կրած նյութական վնասները... Այո, պարոնա՛յք, ես ասում եմ նաև, որ մեր պաշտոնյաները բազմաթիվ հայերի, այդ թվում՝ կանանց ու երեխաների են մորթել, իսկ նրանց ունեցվածքը թալանվել է»։

Ստեղծվել էր խորհրդարանական քննչական կոմիտե՝ հավաքելու բոլոր համապատասխան փաստաթղթերը, որոնք ցույց են տալիս «հայերի տեղահանությունների և կոտորածների» պատասխանատուների գործողությունները: Ապացույցները փոխանցվել էին Թուրքիայի ռազմական դատարան, իսկ մեղավոր ճանաչվածները կախաղան հանվել կամ երկարաժամկետ բանտարկվել:

Ահա որոշ հատվածներ Աքթարի հոդվածից. «Օսմանյան խորհրդարանում հայկական կոտորածների քննարկումը սկսվեց «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կառավարություններին պատասխանատվության կանչող առաջարկություններով: Երբ 1918թ. նոյեմբերի 4-ին Օսմանյան խորհրդարանը հավաքվեց Ստամբուլում, հանցագործներին գտնելու քաղաքական փորձերը սկսվեցին առաջին առաջարկությամբ, որը մի քանի օր առաջ ներկայացրել էր Բաղդատ-Դիվանիեի պատգամավոր Ֆուաթ բեյը։ Պահանջվում էր, որ Գերագույն դատարանը դատեր Սայիթ Հալիմ փաշայի և Թալեաթ փաշայի կաբինետների  անդամներին… [Առաջարկության] 10-րդ կետը ուղղակի հղում էր կատարում հայերի տեղահանություններին և «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»-ին (Հատուկ կազմակերպություն)՝ անկանոն ռազմական ուժի՝ կազմակերպված CUP [«Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեի] ղեկավարության կողմից, որն իրականացրել էր տեղահանություններն ու կոտորածները»:

Որոշ խորհրդարանականներ, որոնք պատկանում էին Խորհրդարանում մեծամասնություն կազմող «միութենականները» («Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեի) անդամների հին խմբակին, չժխտելով հայերի կոտորածները, արդարացան, ինչպես այսօրվա թուրքական կառավարությունը, հայտարարելով, որ այս ընթացքում սպանվել են նաև թուրքերը։
Խորհրդարանի վեց հայ պատգամավորները ներկայացրել էին առաջարկություն՝ պահանջելով «չեղյալ համարել 1915 թվականի մայիսի 27-ի տեղահանության որոշումը և 1915 թվականի սեպտեմբերի 27-ի հրամանագիրը՝ լքված ունեցվածքի և անշարժ գույքի սեփականազրկման մասին, և թույլ տալ իրենց հայրենի հողից բռնագաղթածներին վերադառնալ։ Նա այնուհետև պնդել էր, որ վարչական միջոցառումները, որոնք նպաստել են տեղահանված հայերին պատկանող ունեցվածքի բաշխմանը տեղի հայտնի մարդկանց միջև, բացարձակապես հակասում էին 1876 թվականի Օսմանյան Սահմանադրության ոգուն»:

Ի պատասխան մեղադրանքների, թե Արևելյան ճակատում որոշ հայեր ապստամբել են Օսմանյան կայսրության դեմ, հայ պատգամավոր Մաթիոս Նալբանդյանը պատասխանել է. Եթե նույնիսկ որոշ հայեր անօրինական գործողություններ են կատարել, դա արդարացնու՞մ է արդյոք «բոլոր հայերի արտաքսումը ու բնաջնջումը» և «նրանց ունեցվածքի բռնագրավումն ու թալանը»: Նալբանդյանը տարբերակեց նաև ռազմաճակատում սպանված թուրքերին և անմեղ հայ բնակիչներին, որոնց կոտորել էին։

1918 թ. նոյեմբերի 21-ին համանման քննարկում տեղի ունեցավ Օսմանյան կայսրության Սենատում։ Ահմեթ Ռըզա բեյը առաջարկություն ներկայացրեց՝ հետաքննելու «տեղահանության պատրվակով կատարված վայրագությունները», բացահայտելու բացասական ազդեցությունները ողջ երկրում և պատասխանատվության ենթարկել այս գործում ներգրավվածներին»:
Նախկին նահանգապետ և ներքին գործերի նախարար Ռեշիտ Ակիֆ փաշան հայտարարեց, որ իր հետաքննությունը ցույց է տվել, որ «արտաքսման այս հրամանները տրվել են ներքին գործերի հայտնի նախարարի [Թալեաթ փաշայի] կողմից և պաշտոնապես փոխանցվել գավառներին [նահանգապետերին]»:
1918 թվականի դեկտեմբերի 9-ին արդարադատության նախարար Հայդար Մոլլան Օսմանյան Սենատում ասաց, որ հայերի դեմ հանցագործությունները կատարվել են պետական պաշտոնյաների, քաղաքական գործիչների և հասարակ թուրքերի կողմից։

Կարևորն այն է, որ պատգամավորներից և ոչ մեկը, անկախ իր կուսակցական պատկանելությունից և ծագումից, չհերքեց հայերի տեղահանության և կոտորածների դեպքերը։
1918 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Օսմանյան կայսրության վերջին սուլթան Մեհմեդ Վահդետինը ցրեց Օսմանյան խորհրդարանը։ «Երբ 1920 թվականի հունվարի 12-ին խորհրդարանը վերջապես հավաքվեց նորընտիր պատգամավորներով, այնտեղ գերակշռում էին Անատոլիայում զարգացած դիմադրության շարժման կողմնակիցները՝ Մուսթաֆա Քեմալ փաշայի (հետագայում՝ Աթաթուրք) գլխավորությամբ», գրում է Աքթարը։

Թուրքական ռազմական դատարանները 1919-20 թվականներին հեռակա դատեցին և մահապատժի դատապարտեցին հայկական կոտորածների պատվիրատուներին՝ երիտթուրքերի ղեկավարներ Էնվերին, Ջեմալին և Թալեաթին, որոնք փախել էին երկրից։

Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ
www.TheCaliforniaCourier.com
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի



Աղբյուր` Panorama.am
Share |

Հարակից հրապարակումներ`

Տեքստում սխալ կամ վրիպակ նկատելու դեպքում, ուղարկեք խմբագրին հաղորդագրություն` նշելով տվյալ սխալը, այնուհետև սեղմելով Ctrl-Enter:

Լրահոս

19:16
Ջուլիետա Ավանեսյանը` ծանրամարտի Մ20 առաջնությունում Եվրոպայի չեմպիոն
Lեհաստանում ընթացող Մ20 և Մ23 տարեկանների Եվրոպայի առաջնությունում Հայաստանի ծանրամարտի պատանեկան հավաքականի անդամ Ջուլիետա Ավանեսյանը դարձել է...
Աղբյուր` Panorama.am
19:02
Հաջորդ շաբաթ 100 դրամների կրիզիս է լինելու. Մեսրոպ Մանուկյան
 Երևանի ավագանու «Մայր Հայաստան» խմբակցության անդամ Մեսրոպ Մանուկյանն այցելել է «Երևան ավտոբու» ՓԲԸ, ծանոթացել է...
Աղբյուր` Panorama.am
18:48
«Սուրբ Հովհաննես» մատուռի մոտից քաղաքացուն իջեցնելու համար անհրաժեշտ է եղել փրկարարների օգնությունը
Նոյեմբերի 2-ին, ժամը 16:28-ին Ճգնաժամային կառավարման ազգային կենտրոն ահազանգ է ստացվել, որ Լոռու մարզի Հարթագյուղ գյուղի «Սուրբ...
Աղբյուր` Panorama.am
18:35
Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր Քայլաշ Սաթյարթին կայցելի Հայաստան
Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր Քայլաշ Սաթյարթին Հայաստանում կմասնակցի և կբանախոսի աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության նախաձեռնությամբ...
Աղբյուր` Panorama.am
18:28
Մեծ Մանթաշի մոտակայքում հրդեհից ջերմահարվել են եղևնու և սոճու տնկիներ
Նոյեմբերի 2-ին, ժամը 15:13-ին Շիրակի մարզային փրկարարական վարչության ճգնաժամային կառավարման կենտրոն տեղեկություն է ստացվել, որ Մեծ Մանթաշ ...
Աղբյուր` Panorama.am
18:19
ՀՖՖ փոխնախագահը՝ հավաքականի գլխավոր մարզչի ու Մելիքբեկյանի հրաժարականի պահանջով երկրպագուների ակցիաների մասին
«Այն տարբերակը, որ մենք ընտրում ենք, չի լինելու հայաստանցի»,- ասել է ՀՖՖ փոխնախագահ Արմեն Նիկողոսյանը՝ պատասխանելով Հայաստանի...
Աղբյուր` Panorama.am
17:58
Քանյե Ուեսթը 1 միլիարդ դոլարով վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել իր մասին
Ռեփեր Քանյե Ուեսթը  իր մասին վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել. «Ո՞ւմ անունով» ֆիլմի համար նա ծախսել է 1 միլիարդ դոլար։ Variety-ի...
Աղբյուր` Panorama.am
17:42
Ակցիա՝ «Արարատ»-«Փյունիկ» խաղի ժամանակ ՀՖՖ նախագահ Արմեն Մելիքբեկյանի հրաժարականի պահանջով
Հայաստանի  Պրեմիեր լիգայի «Արարատ» - «Փյունիկ» խաղի ժամանակ երկրպագուները  ակցիա են իրականացրել՝ պահանջելով...
Աղբյուր` Panorama.am
17:30
COP29-ը՝ Ադրբեջանում, COP17-ը՝ Հայաստանում․ քաղաքական հատուցո՞ւմ
Հայաստանն ընտրվել է որպես Կենսաբազմազանության կողմերի համաժողովի հյուրընկալող երկիր և COP17-ը  2026թ,-ին անցկացվելու է մեր...
Աղբյուր` Panorama.am
17:18
Դիզայներները նորաձևության տարօրինակ հնարք են մտածել, որը խոստանում է դառնալ ձմեռան գլխավոր թրենդ
Վերջին Նորաձևության շաբաթներին հայտնի բրենդների դիզայներները հաճախ դիմում էին մեկ պարզ, բայց միևնույն ժամանակ անսովոր հնարքի։ Burberry-ի,...
Աղբյուր` Panorama.am
16:57
Ադելիա Պետրոսյանը Ռուսաստանի Գրան պրիի 2-րդ փուլում հաղթել է կարճ ծրագրում
Ռուսաստանի գեղասահքի չեմպիոն ազգությամբ հայ  Ադելիա Պետրոսյանը Կազանում ընթացող Ռուսաստանի Գրան պրիի 2-րդ փուլում լավագույն արդյունքն է...
Աղբյուր` Panorama.am
16:42
Հրդեհ Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթգծի Ախալքալաքի կայարանում
Նոյեմբերի 1-ին երեկոյան ժամը 22։00-ի սահմաններում հրդեհ է բռնկվել Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու Ախալքալաքիի հատվածի հոսանքի տրանսֆորմատորային...
Աղբյուր` Panorama.am
16:30
Իրանը լուրջ հարվшծ կհասցնի Իսրայելին և ԱՄՆ-ին. հոգևոր առաջնորդ
Իրանը լուրջ հարված կհասցնի Իսրայելին և ԱՄՆ-ին՝ ի պատասխան Թեհրանի և Մերձավոր Արևելքում իսլամական դիմադրության ուժերի նկատմամբ թշնամական քայլերի։...
Աղբյուր` Panorama.am
16:13
Նախկին ՀՀԿ-ական, «Զովք»-ի փոխտնօրեն, «Պրոֆալ»-ի տնօրեն և այլք․ Աննա Հակոբյանի հետ ընթրած «հաջողակ տղամարդիկ»
Oragir.News-ը մանրամասներ է ընթրիքից, որին մասնակցելու համար «Իմ քայլը» հիմնադրամին նախապես 1 միլիոն դրամ պետք է վճարեին։
Աղբյուր` Panorama.am
16:00
Սերբիայում երկաթուղային կայարանում փլուզման հետևանքով 14 մարդ է զոհվել, երկրում սգո օր է
Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը ցավակցել է Սերբիայի երկաթուղային կայարանում տեղի ունեցած ողբերգական փլուզման հետևանքով զոհվածների ընտանիքին։
Աղբյուր` Panorama.am
15:32
Ծանրորդ Ալեքսանդր Լազարյանը` Եվրոպայի մինչև 20 տարեկաների չեմպիոն
Նա նվաճել է նաև փոքր բրոնզե և փոքր ոսկե մեդալներ
Աղբյուր` Panorama.am
15:19
Արցախյան հանրությունը պետք է իմանա` ովքե՞ր են այդ մարդիկ, որ իրենց իրավունք են վերապահում արցախցիների անունից խոսել. Ստեփանյան
ՀՀ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը տեղեկացրել է, որ «40+10 հազար» աջակցության ծրագիրը կշարունակվի մինչև ապրիլ,...
Աղբյուր` Panorama.am
15:07
Կոչ. COP29-ին ընդառաջ և ընթացքում հատուկ կարևորությամբ արծարծել արցախահայության նկատմամբ շարունակվող անարդարության մասին
Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Առաջինը, կաթողիկե հայոց կաթողիկոս պատրիարք Տ. Ռաֆայել Պետրոս ԻԱ Մինասյանը և Մերձավոր Արևելքի Հայ...
Աղբյուր` Panorama.am
14:41
Սիսիան-Աղիտու ավտոճանապարհին բախվել են բեռնատարն ու «VAZ»-ը, կան տուժածներ
Նոյեմբերի 2-ին, ժամը 13:23-ին Սյունիքի մարզային փրկարարական վարչության ճգնաժամային կառավարման կենտրոն ահազանգ է ստացվել, որ Սիսիան-Աղիտու...
Աղբյուր` Panorama.am
14:36
Խաչանովը մեկնաբանել է Փարիզի «Մասթերսի» քառորդ եզրափակչում Դիմիտրովի նկատմամբ տարած հաղթանակը
Ռուսաստանը ներկայացնող Կարեն Խաչանովը դուրս է եկել Փարիզում ընթացող Masters շարքի մրցաշարի  քառորդ եզրափակչում հաղթել է բուլղարացի Գրիգոր...
Աղբյուր` Panorama.am
14:26
Արամ Առաջինն ու Օկամպոն քննարկել են արցախահայերի իրավունքներին վերաբերող հարցեր
Նոյեմբեր 1-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Առաջինն ու  Միջազգային քրեական դատարանի նախկին գլխավոր դատախազ Լուիս Մորենո...
Աղբյուր` Panorama.am
14:11
Արման Ծառուկյանն ու Իսլամ Մախաչևը կարող են ռևանշ մենամարտ անցկացնել հունվարի 18-ին
Թեթև քաշային կարգում UFC-ի գործող չեմպիոն Իսլամ Մախաչևը և Արման Ծառուկյանը կարող են ռեւանշ-մենամարտ անցկացնել հունվարի 18-ին Լոս Անջելեսում...
Աղբյուր` Panorama.am
14:04
«Գոյ» թատրոնը կվերսկսի գործունեությունը
«Լիահույս ենք, որ Գ. Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի տնօրենը չի խոչընդոտի և կենթարկվի օրինական պահանջին»։
Աղբյուր` Panorama.am
14:00
Ջերմաստիճանը կշարունակի նվազել
Երևանում նոյեմբերի 2-ի ցերեկը, 5-7-ին սպասվում է առանց տեղումների եղանակ։ Նոյեմբերի 3-ի երեկոյան ժամերին, 4-ին հնարավոր է կարճատև անձրև։...
Աղբյուր` Panorama.am
13:54
Մեկ տարում պարեկային ծառայության մեքենաների մասնակցությամբ գրանցվել է 468 պատահար. Հետք
որից 150-ի մեղավորը պարեկային ծառայության աշխատակիցներն են
Աղբյուր` Panorama.am
13:46
Բժիշկը բացատրել է, թե ինչու է քնի պակասը հանգեցնում քաշի ավելացման
Քնի մշտական պակասը հանգեցնում է այնպիսի նյութերի արտադրության ավելացմանը, որոնց պարագայում մարդն ավելի մեծ հաճույքով է սկսում ուտել ճարպային և...
Աղբյուր` Panorama.am
13:29
Գագիկ Ծառուկյանը զանգահարել է Արամ Ա-ին ու պատրաստակամություն հայտնել աջակցելու Լիբանանում բնակվող հայերին
Տեղի է ունեցել Գագիկ Ծառուկյանի և Մեծի Տանն Կիլիկիո  Կաթողիկոս Արամ Առաջինի հեռախոսազրույցը՝ Գագիկ Ծառուկյանի նախաձեռնությամբ։...
Աղբյուր` Panorama.am
13:14
Արսեն Բաբայան. ՄԻՊ արագ արձագանքման խմբերը չեն այցելել ձերբակալվածներին, ինչից կարող եմ մի բան ենթադրել
«Ի սկզբանե քաղաքացիների ձերբակալման նպատակը եղել է այս մարդկանց աչքը վախեցնելը։ Տանենք մի քանի ժամ, մի քանի օր պահենք, որ էլ հանկարծ...
Աղբյուր` Panorama.am
12:52
Շիրակում ամուսինը պատանդառել է կնոջն ու զանգահարել ոստիկանություն
Նոյեմբերի 1-ին, արտակագ դեպք է տեղի ունեցել Շիրակի մարզում։ Shamshyan.com-ի փոխանցմամբ, ժամը 19։50-ի սահմաններում ՀՀ ներքին գործերի...
Աղբյուր` Panorama.am

Տեսանյութեր

Հովհաննես Ավետիսյան. Ոստիկանությունը գտնվում է պատանդի կարգավիճակում
12:04 02/11/2024

Հովհաննես Ավետիսյան. Ոստիկանությունը գտնվում է պատանդի կարգավիճակում

Հետևեք մեզ և ծանոթացեք թարմ լուրերին!

Ամենից շատ կարդացված նյութեր

{"core.blocks.header.spell_message1":"\u0546\u0577\u057e\u0561\u056e \u057d\u056d\u0561\u056c\u0568` ","core.blocks.header.spell_message2":"\u0548\u0582\u0572\u0561\u0580\u056f\u0565\u055e\u056c \u0570\u0561\u0572\u0578\u0580\u0564\u0561\u0563\u0580\u0578\u0582\u0569\u0575\u0578\u0582\u0576 \u057d\u056d\u0561\u056c\u056b \u0574\u0561\u057d\u056b\u0576:"}