Քաղաքական 10:27 12/04/2023 Հայաստան

Հարութ Սասունյան. 1938 թվականին Թուրքիան նացիստական Գերմանիայից թունավոր գազ է գնել՝ քուրդ ալևիներին և հայերին սպանելու համար

Կալիֆորնիայի համալսարանի (UCLA) պրոֆեսոր Թաներ Աքչամը 2023 թվականի մարտի 31-ին Ստամբուլի հայկական «Ակոս» թերթում թուրքերեն բացահայտող հոդված է գրել` թուրքական կառավարության կողմից 1938 թվականին Թուրքիայի արևելյան նահանգ Դերսիմում տասնյակ հազարավոր փոքրամասնությունների դաժան կոտորածի վերաբերյալ: Հոդվածը վերնագրված էր՝ «[Նախագահ] Մուստաֆա Քեմալը և [վարչապետ] Իսմեթ Ինոնուն հրամայել են թունավոր գազ օգտագործել Դերսիմի կոտորածի ժամանակ»։

Թեև առաջին անգամը չէ, որ այս տեղեկությունը բացահայտվում է, սակայն պրոֆեսոր Աքչամը վերհանել է լրացուցիչ թուրքական փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են Աթաթուրքի և Ինոնուի կողմից պատվիրված այս սարսափելի կոտորածի մանրամասները: Երկու թուրք ղեկավարները 1937 թվականին գաղտնի հրամանագիր են ստորագրել Գերմանիայից 20 տոննա թունավոր մանանեխի գազ և 24 երկշարժիչ ինքնաթիռ գնելու համար՝ օդային ճանապարհով տարածման և ռմբակոծման միջոցով քուրդ ալևիներին և հայերին ոչնչացնելու համար, որոնք թաքնվում էին Դերսիմի լեռնային քարանձավներում։ Դերսիմի հազարավոր հայ բնակիչները Հայոց ցեղասպանության վերապրածներ էին, որոնք փախել էին և իրենց կյանքը փրկելու համար դավանափոխվել ալևիզմի։

Վերջին տարիներին շատ հոդվածներ և գրքեր են հրատարակվել, որոնք փաստում են Հիտլերի հիացմունքը Աթաթուրքի նկատմամբ: Թուրքական կառավարության և նացիստական Գերմանիայի համագործակցությունն այս երկու պետությունների հանցավոր գործընկերության ևս մեկ վկայություն է։ Անգամ այսօր թուրքական զինուժը շարունակում է օգտագործել վերջին տարիներին Գերմանիայից գնված թունավոր գազերը՝ խախտելով Քիմիական զենքի մասին կոնվենցիան՝ ոչնչացնելու համար քրդերին Թուրքիայում և ենթադրաբար Հյուսիսային Իրաքում ու Սիրիայում։

Դերսիմի կոտորածի հեգնական շրջադարձերից մեկը 1915 թվականի ցեղասպանության ժամանակ որբացած հայուհի Սաբիհա Գյոքչենի մասնակցությունն է, որին Աթաթուրքը հետագայում որդեգրել էր որպես իր դուստր: Նա դարձել է Թուրքիայի առաջին կին օդաչուն և մասնակցել Դերսիմի ռմբակոծմանը, որը վերանվանվել է Թունջելի։ Հայտնի չէ, թե արդյոք նա տեղյակ է եղել, որ մասնակցում է իր նման ցեղասպանությունից փրկված իր հայրենակիցների սպանությանը։ Ստամբուլի երկու օդանավակայաններից մեկը կոչվել է նրա անունով՝ որպես «Պատերազմի հերոս»։

Թուրքական դատարանը 2011 թվականի մարտին որոշում է կայացրել, որ թուրքական կառավարության կողմից Դերսիմում տեղի ունեցած ջարդերը օրենքի համաձայն չեն կարող ցեղասպանություն համարվել, քանի որ դրանք համակարգված կերպով ուղղված չեն եղել էթնիկ խմբի դեմ: Այնուամենայնիվ, Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, 2011 թվականին լինելով վարչապետ, ներողություն խնդրեց 1938 թվականին Դերսիմի ջարդերի համար: Էրդողանի ներողությունը կասկածանքով դիտվեց որպես պատեհապաշտ քայլ՝ Թուրքիայի քրդական մեծ բնակչության ձայները կառավարության գլխավոր ընդդիմադիր՝ «Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունից» (CHP) շահելու համար, որը Աթաթուրքի Հանրապետական կուսակցության շարունակությունն է: Էրդողանը Դերսիմի ջարդերը որակեց որպես «մեր նորագույն պատմության ամենաողբերգական իրադարձությունը»։ Նա հավելեց, որ թեև ոմանք փորձում էին արդարացնել սպանությունները որպես օրինական պատասխան տեղի ունեցող իրադարձություններին, դա իրականում «գործողություն էր, որը մշակված էր քայլ առ քայլ… Դա աղետ է, որն այժմ պետք է համարձակորեն քննվի: Կուսակցությունը, որը պետք է առերեսվի այս միջադեպին, իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը չէ։ Այս արյունալի աղետի հետևում կանգնածը CHP-ն է, որը պետք է առերեսվի այս միջադեպին»: Այս մեկնաբանությունները ընդգծված ուղղված էին ընդդիմության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուին, որն իրականում Թունջելիից է և 2023 թվականի մայիսին կայանալիք նախագահական ընտրություններում Էրդողանի գլխավոր հակառակորդը: Հետաքրքիր է, արդյոք Էրդողանը նույնպես ներողություն կխնդրե՞ր Հայոց ցեղասպանության համար, եթե այժմ Թուրքիայում բնակվող միլիոնավոր հայ ընտրողներ լինեին:
Իր հոդվածի ծանոթագրություններից մեկում Աքչամը վկայակոչել է Գերմանիայի խորհրդարանի մի փաստաթուղթ, որտեղ մի քանի անդամներ 2019-ին Գերմանիայի կառավարությունից պահանջել են թուրքական կողմից նացիստական Գերմանիայից թունավոր գազի և ինքնաթիռների գնման մանրամասները։ 1938-ին Թուրքիա են բերվել նաև քիմիական զենքի գերմանացի փորձագետներ՝ զինվորականներին թունավոր գազի օգտագործման ուսուցման համար։ Գերմանական կառավարությունն իր պատասխանում ընդունել է «[Դերսիմի] զոհերի և նրանց ժառանգների տառապանքը» և ավելացրել. «Դաշնային [Գերմանիայի] կառավարությունը պատրաստ է քննելու Գերմանիայի մասնակցությունը, եթե  Թուրքիայի կողմից ընթացք ստանան այն ժամանակվա իրադարձությունները»։

Թեև այս զանգվածային սպանությունները չեն կարող արդարացվել որևէ պարագայում, թուրքական կառավարությունը 1930-ականներին փորձում էր ճնշում գործադրել ներքին ընդդիմության վրա և իր իշխանությունը պարտադրել Դերսիմի շրջանում: 1936 թվականի նոյեմբերի 1-ին խորհրդարանում ունեցած ելույթի ժամանակ Աթաթուրքը Դերսիմը բնութագրել է որպես «Թուրքիայի ամենակարևոր ներքին խնդիրը»: Թուրքական կառավարությունը, վարելով էթնիկ և կրոնական փոքրամասնությունների թուրքացման քաղաքականություն, 1936 թվականին ընդունել է «Թունջելի նահանգի վարչակազմի մասին օրենքը», որի նպատակն էր տեղի բնակչությանը վերաբնակեցնել Թուրքիայի այլ շրջաններ։ Ավելի քան 50 հազար թուրք զինվոր ուղարկվեց Դերսիմ։ Նրանք բռնեցին և կախաղան հանեցին տեղական ապստամբության ղեկավարներին և անխտիր ռմբակոծեցին ու սպանեցին նրա հազարավոր բնակիչներին: Թեև թուրքական կառավարությունը խոստովանել է, որ Դերսիմի 13 806 բնակիչ է սպանվել, ոմանք նշում են, որ զոհերի թիվը շատ ավելի բարձր է՝ 70 հազար և ավելի: Փրկվածներից շատերին տեղափոխել են երկրի այլ շրջաններ, իսկ քուրդ աղջիկներին հանձնել թուրք ընտանիքներին՝ որդեգրման համար։

Ցավոք, Թուրքիան դեռևս ժխտում է իր անցյալի զանգվածային հանցագործությունները: Դերսիմի կոտորածն ընդամենը մեկ օրինակ է տարբեր փոքրամասնությունների բնաջնջման, որն սկսվել է Օսմանյան կայսրությունում և շարունակվել Թուրքիայի Հանրապետության ժամանակաշրջանում։

Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ
www.TheCaliforniaCourier.com
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
 



Աղբյուր` Panorama.am
Share |

Լրահոս

17:18
Դիզայներները նորաձևության տարօրինակ հնարք են մտածել, որը խոստանում է դառնալ ձմեռան գլխավոր թրենդ
Վերջին Նորաձևության շաբաթներին հայտնի բրենդների դիզայներները հաճախ դիմում էին մեկ պարզ, բայց միևնույն ժամանակ անսովոր հնարքի։ Burberry-ի,...
Աղբյուր` Panorama.am
16:57
Ադելիա Պետրոսյանը Ռուսաստանի Գրան պրիի 2-րդ փուլում հաղթել է կարճ ծրագրում
Ռուսաստանի գեղասահքի չեմպիոն ազգությամբ հայ  Ադելիա Պետրոսյանը Կազանում ընթացող Ռուսաստանի Գրան պրիի 2-րդ փուլում լավագույն արդյունքն է...
Աղբյուր` Panorama.am
16:42
Հրդեհ Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթգծի Ախալքալաքի կայարանում
Նոյեմբերի 1-ին երեկոյան ժամը 22։00-ի սահմաններում հրդեհ է բռնկվել Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու Ախալքալաքիի հատվածի հոսանքի տրանսֆորմատորային...
Աղբյուր` Panorama.am
16:30
Իրանը լուրջ հարվшծ կհասցնի Իսրայելին և ԱՄՆ-ին. հոգևոր առաջնորդ
Իրանը լուրջ հարված կհասցնի Իսրայելին և ԱՄՆ-ին՝ ի պատասխան Թեհրանի և Մերձավոր Արևելքում իսլամական դիմադրության ուժերի նկատմամբ թշնամական քայլերի։...
Աղբյուր` Panorama.am
16:13
Նախկին ՀՀԿ-ական, «Զովք»-ի փոխտնօրեն, «Պրոֆալ»-ի տնօրեն և այլք․ Աննա Հակոբյանի հետ ընթրած «հաջողակ տղամարդիկ»
Oragir.News-ը մանրամասներ է ընթրիքից, որին մասնակցելու համար «Իմ քայլը» հիմնադրամին նախապես 1 միլիոն դրամ պետք է վճարեին։
Աղբյուր` Panorama.am
16:00
Սերբիայում երկաթուղային կայարանում փլուզման հետևանքով 14 մարդ է զոհվել, երկրում սգո օր է
Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը ցավակցել է Սերբիայի երկաթուղային կայարանում տեղի ունեցած ողբերգական փլուզման հետևանքով զոհվածների ընտանիքին։
Աղբյուր` Panorama.am
15:32
Ծանրորդ Ալեքսանդր Լազարյանը` Եվրոպայի մինչև 20 տարեկաների չեմպիոն
Նա նվաճել է նաև փոքր բրոնզե և փոքր ոսկե մեդալներ
Աղբյուր` Panorama.am
15:19
Արցախյան հանրությունը պետք է իմանա` ովքե՞ր են այդ մարդիկ, որ իրենց իրավունք են վերապահում արցախցիների անունից խոսել. Ստեփանյան
ՀՀ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը տեղեկացրել է, որ «40+10 հազար» աջակցության ծրագիրը կշարունակվի մինչև ապրիլ,...
Աղբյուր` Panorama.am
15:07
Կոչ. COP29-ին ընդառաջ և ընթացքում հատուկ կարևորությամբ արծարծել արցախահայության նկատմամբ շարունակվող անարդարության մասին
Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Առաջինը, կաթողիկե հայոց կաթողիկոս պատրիարք Տ. Ռաֆայել Պետրոս ԻԱ Մինասյանը և Մերձավոր Արևելքի Հայ...
Աղբյուր` Panorama.am
14:41
Սիսիան-Աղիտու ավտոճանապարհին բախվել են բեռնատարն ու «VAZ»-ը, կան տուժածներ
Նոյեմբերի 2-ին, ժամը 13:23-ին Սյունիքի մարզային փրկարարական վարչության ճգնաժամային կառավարման կենտրոն ահազանգ է ստացվել, որ Սիսիան-Աղիտու...
Աղբյուր` Panorama.am
14:36
Խաչանովը մեկնաբանել է Փարիզի «Մասթերսի» քառորդ եզրափակչում Դիմիտրովի նկատմամբ տարած հաղթանակը
Ռուսաստանը ներկայացնող Կարեն Խաչանովը դուրս է եկել Փարիզում ընթացող Masters շարքի մրցաշարի  քառորդ եզրափակչում հաղթել է բուլղարացի Գրիգոր...
Աղբյուր` Panorama.am
14:26
Արամ Առաջինն ու Օկամպոն քննարկել են արցախահայերի իրավունքներին վերաբերող հարցեր
Նոյեմբեր 1-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Առաջինն ու  Միջազգային քրեական դատարանի նախկին գլխավոր դատախազ Լուիս Մորենո...
Աղբյուր` Panorama.am
14:11
Արման Ծառուկյանն ու Իսլամ Մախաչևը կարող են ռևանշ մենամարտ անցկացնել հունվարի 18-ին
Թեթև քաշային կարգում UFC-ի գործող չեմպիոն Իսլամ Մախաչևը և Արման Ծառուկյանը կարող են ռեւանշ-մենամարտ անցկացնել հունվարի 18-ին Լոս Անջելեսում...
Աղբյուր` Panorama.am
14:04
«Գոյ» թատրոնը կվերսկսի գործունեությունը
«Լիահույս ենք, որ Գ. Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնի տնօրենը չի խոչընդոտի և կենթարկվի օրինական պահանջին»։
Աղբյուր` Panorama.am
14:00
Ջերմաստիճանը կշարունակի նվազել
Երևանում նոյեմբերի 2-ի ցերեկը, 5-7-ին սպասվում է առանց տեղումների եղանակ։ Նոյեմբերի 3-ի երեկոյան ժամերին, 4-ին հնարավոր է կարճատև անձրև։...
Աղբյուր` Panorama.am
13:54
Մեկ տարում պարեկային ծառայության մեքենաների մասնակցությամբ գրանցվել է 468 պատահար. Հետք
որից 150-ի մեղավորը պարեկային ծառայության աշխատակիցներն են
Աղբյուր` Panorama.am
13:46
Բժիշկը բացատրել է, թե ինչու է քնի պակասը հանգեցնում քաշի ավելացման
Քնի մշտական պակասը հանգեցնում է այնպիսի նյութերի արտադրության ավելացմանը, որոնց պարագայում մարդն ավելի մեծ հաճույքով է սկսում ուտել ճարպային և...
Աղբյուր` Panorama.am
13:29
Գագիկ Ծառուկյանը զանգահարել է Արամ Ա-ին ու պատրաստակամություն հայտնել աջակցելու Լիբանանում բնակվող հայերին
Տեղի է ունեցել Գագիկ Ծառուկյանի և Մեծի Տանն Կիլիկիո  Կաթողիկոս Արամ Առաջինի հեռախոսազրույցը՝ Գագիկ Ծառուկյանի նախաձեռնությամբ։...
Աղբյուր` Panorama.am
13:14
Արսեն Բաբայան. ՄԻՊ արագ արձագանքման խմբերը չեն այցելել ձերբակալվածներին, ինչից կարող եմ մի բան ենթադրել
«Ի սկզբանե քաղաքացիների ձերբակալման նպատակը եղել է այս մարդկանց աչքը վախեցնելը։ Տանենք մի քանի ժամ, մի քանի օր պահենք, որ էլ հանկարծ...
Աղբյուր` Panorama.am
12:52
Շիրակում ամուսինը պատանդառել է կնոջն ու զանգահարել ոստիկանություն
Նոյեմբերի 1-ին, արտակագ դեպք է տեղի ունեցել Շիրակի մարզում։ Shamshyan.com-ի փոխանցմամբ, ժամը 19։50-ի սահմաններում ՀՀ ներքին գործերի...
Աղբյուր` Panorama.am
12:30
Երևանի կառավարման տոտալ ֆիասկո է. Քրիստինա Վարդանյան
«Լսեցի քաղաքային իշխանութրան անդրադարձը մետրոյի կոլափսին։ Սա կառավարման տոտալ ֆիասկո է»,-նման գնահատկան է տալիս Երևանի...
Աղբյուր` Panorama.am
12:22
3 տեսակի ավտոբուսից օգտվելիս հնարավոր է լինելու վճարում իրականացնել նաև բանկային քարտերի միջոցով. Քաղաքապետարան
Նոյեմբերի 1-ից հասարակական տրանսպորտից օգտվելիս որոշակի փոփոխություններ են կատարվել։ Մասնավորապես Man, ZhongTong և GazelCity տրանսպորտից...
Աղբյուր` Panorama.am
12:17
Հղի կանայք կարո՞ղ են մկրտվել. Հայր Զաքարիայի պարզաբանումը
«Հղի կանայք կարո՞ղ են մկրտվել»։ Հարցին ֆեյսբուքյան իր էջում պատասխանել է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան հայր Զաքարիա Բաղումյանը....
Աղբյուր` Panorama.am
12:00
Հովհաննես Ավետիսյան. Ոստիկանությունը գտնվում է պատանդի կարգավիճակում
«Ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ, որ ոստիկանությունը գտնվում է Հայաստանի ժողովրդին խաբած ու ժողովրդավարության անցան տակ...
Աղբյուր` Panorama.am
11:38
ՈՒՂԻՂ. ՁՊՎ-ից ազատ արձակված Հովհաննես Ավետիսյանը ներկայացնում է իր դեմ իրականացրած ապօրինությունները
Երկու օր առաջ ձերբակալված կառավարման մասնագետ Հովհաննես Ավետիսյանն ու փաստաբան Արսեն Բաբայանը ներկայացնում են Ավետիսյանի դեմ իրականացրած...
Աղբյուր` Panorama.am
11:15
Սկանդալ «Ну-ка, все вместе»-ի տաղավարում՝ հանուն Արփի Աբգարյանի
«Ну ка все вместе» նախագծի հատուկ թողարկման ժամանակ սկանդալային իրավիճակ է ստեղծվել։ Մասնակիցները կատարել են հայտնի կոմպոզիտոր և...
Աղբյուր` Panorama.am
10:41
Ցեղասպանության ժխտումը հղի է նոր ողբերգություններով. Տիգրան Աբրահամյան
«Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցը Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար ոչ միայն պատմական արդարության վերականգնման, այլ կոնկրետ...
Աղբյուր` Panorama.am
10:27
Հաջորդ օրվա հաջողակ տղամարդը. Աննա Հակոբյանը հանդիպել է Դավիթ Երեմյանի հետ
Նիկոլ Փաշինյանի կինը՝ Աննա Հակոբյանը հաջողակ տղամարդկանց հետ ընթրելու hաջորդ օրը հանդիպել է մեկ այլ գործարարի՝ Դավիթ Երեմյանի, որի գործերը...
Աղբյուր` Panorama.am
10:16
Իսպանիայում զոհերի թիվը հնարավոր է հասնի 500-ի
Իսպանիայում ուժեղ ջրհեղեղների հետևանքով զոհերի թիվը հնարավոր է հասնի 500-ի։ Ասյ մասին  գրում  է «Ռիա Նովոստի»...
Աղբյուր` Panorama.am
09:53
«Փաստ». Հայաստանը պատրաստ չէ համընդհանուր հայտարարագրման համակարգին. Որքան հայտարարագիր են ներկայացվել
«Փաստ» թերթը գրում է. «Ինչպես հայտնի է, 2025 թվականի հունվարի 1-ից Հայաստանում եկամուտների հայտարարագիր են ներկայացնելու...
Աղբյուր` Panorama.am

Տեսանյութեր

Հովհաննես Ավետիսյան. Ոստիկանությունը գտնվում է պատանդի կարգավիճակում
12:04 02/11/2024

Հովհաննես Ավետիսյան. Ոստիկանությունը գտնվում է պատանդի կարգավիճակում

Հետևեք մեզ և ծանոթացեք թարմ լուրերին!

Ամենից շատ կարդացված նյութեր

{"core.blocks.header.spell_message1":"\u0546\u0577\u057e\u0561\u056e \u057d\u056d\u0561\u056c\u0568` ","core.blocks.header.spell_message2":"\u0548\u0582\u0572\u0561\u0580\u056f\u0565\u055e\u056c \u0570\u0561\u0572\u0578\u0580\u0564\u0561\u0563\u0580\u0578\u0582\u0569\u0575\u0578\u0582\u0576 \u057d\u056d\u0561\u056c\u056b \u0574\u0561\u057d\u056b\u0576:"}