Ձեր վստահելի աղբյուրը

Վրջին շրջանում արձանագրվել են դեպքեր, երբ արժեքավոր արխիվային փաստաթղթերը կամ դրանց պատճենները ոչնչացվել են: Նման փաստեր են գրանցվել Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի արխիվի և ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի Հայրենական մեծ պատերազմի կաբինետի լուսանկարների հավաքածուների պահպանման դեպքերով:

Panorama.am-ը արխիվային փաստաթղթերի պահպանման և ոչնչացման ընթացակարգերի վերաբերյալ հարցեր ուղղեց «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ-ի Գիտահետազոտական աշխատանքների և միջազգային կապերի բաժնի պետ Ազգանուշ Խաչատրյանին:

Panorama.am-Ո՞րն է եղել առաջին արխիվների ստեղծման շարժառիթը։ Օրինակ՝ Վանում, Վանա ժայռերի վրա հայտնաբերած գրերը Մենուայի, Արգիշտի Ա-ի մասին կարո՞ղ են համարվել «արխիվային փաստաթղթեր»։

Ա. Խաչատրյան-Մարդիկ պատմության ընթացքում տարբեր ձևաչափերով փաստագրել և պահպանել են տվյալ ժամանակահատվածում նշանակալի համարվող իրադարձությունները որոնց հիման վրա հետագայում ձևավորվել են արխիվներ: Սեպագիր արձանագրությունները և դրանց հաջորդող մագաղաթների վրա գրվածները մինչ թղթի գյուտը համարվում էին արխիվ:

Panorama.am-Վանում հայտնաբերված գրերից մեկը պատմում է, որ Մենուան, որ ոչ միայն հզոր տիրակալ էր, այլև՝ հմուտ զորավար՝ իր Արծիվ ձիով ցատկել է 22 կանգուն՝ չգերազանցված ռեկորդ։ Եթե նման հաղթանակները դառնում էին արխիվի նյութեր՝ հասկանալի է։ Իսկ ինչո՞ւ էին արխիվացնում ասենք բռնությունների, պարտությունների, գնդակահարությունների, դավաճանությունների և այլնի մասին փաստաթղթերը։ Ո՞րն էր դրա պատճառը՝ հարգանքը՞ պատմության նկատմամբ, թե՞, ասենք, անողները չէին հասկանում, թե ինչ են արել։

Ա. Խաչատրյան-Արխիվը չի ճանաչում որևէ դրական կամ բացասական փաստ: Արխիվն արձանագրված իրողությունների պահպանողն է և նույնիսկ բացասական փաստերը կարող են շատ դեպքերում դրական ազդեցություն ունենալ տարբեր գործընթացներում: Արխիվը չի կարող ստանձնել պատմական իրադարձություններին պիտակ տվողի դերը և նույնիսկ գիտական առումով տրված մեկնաբանությունները և վերլուծությունները պետք է հստակ հղում կատարեն արխիվային այս կամ այն նյութին:

Panorama.am-Այսպես կոչված դեմոկրատիայի առաջ գալու հետ, երբ ինչ-ինչ ընտրություններով են պաշտոններ և իշխանություն գրավվում, արխիվը կարող է դառնալ շատերի համար մերկացնող տհաճ փաստերի աղբյուր: Ո՞րն է երաշխիքը, որ արխիվները չեն լրացվի ժամանակի իշխանությունների կողմից կամ չեն ոչնչացվի։

Ա. Խաչատրյան-Հարցին այպես պատասխանեմ՝ Հայաստանի աղգային  արխիվում պահնպանվող ամենահին փաստաթուղթը  մեզ է հասել 17-րդ դարից: Արխիվը համարվում է խոշոր աղբյուրագիտական հաստատություն: Ավելի հստակ երաշխիք, քան օրենքն է, լինել ուղղակի չի կարող, քանի որ օրենքով է կարգավորվում արխիվային գործը, որը խախտելը կբերի հստակ իրավական հետևանքի և այս դեպքում օրենքից առավել երաշխիք չենք կարող տալ:
 
Panorama.am-Ունե՞ն արդյոք արխիվներն իրենց ալընտրանքային տարբերակները, եթե հանկարծ դրանք նպատակամղված ոչնչացնեն։

Ա. Խաչատրյան-Իհարկե ունենք, նույնիսկ խորհրդային ժամանակահատվածում առավել կարևոր փաստաթղթերը միկրոժապավենացվում էին և այսօր տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս ավելի ժամանակակից միջոցներով բարելավել նյութերի անվտանգությունը: Վրեջին տարիներին Արխիվը հետամուտ է եղել տեխնիկական վերազինմանը, որպեսզի թղթային կրիչներից անցում կատարվի թվային կրիչներով փաստաթղթերի պահպանմանը: Հարկ եմ համարում անդրադառնալ Ազգային արխիվում սերվերային համակարգի ներդրմանը, որը խթանում է անվտանգության բարձրացումը և փաստաթղթերից օգտվելու գործընթացի դյուրացումը: Պետական գերատեսչությունները կարողանում օգտվել արխիվներից սահմանված կարգով:

Panorama.am-Ի՞նչ իրավական դեր ունեն արխիվները, որ դեպքերում են դրանք հայտարարվում «փակ» և արդյոք փակ լինելու պատճառով կարող են չքննվել օրենքի խախտումներ, իսկ այնուհետև դրանք համարել ժամկետանց։

Ա. Խաչատրյան-Հայաստանի ազգային արխիվում գաղտնի նյութեր չեն պահպանվում և բոլոր փաստաթղթերն ապագաղտննիացված են դեռևս խորհրդային շրջաններից, այնպես որ՝ բոլորն իրավունք ունեն օգտվելու արխիվային փաստաթղթերից:

Panorama.am-Ասացիք, որ Ազգային արխիվում միայն ապագաղտնիացված արխիվներ են, իսկ ՀՀ վարչապետի, ՀՀ նախագահի աշխատակազմերի, ԱԱԾ -ի արխիվները ինչպե՞ս և որտե՞ղ են պահվում:

Ա. Խաչատրյան-Ես իավասու եմ խոսել միայն Ազգային արխիվի գործառույթներից և կարող եմ ասել, որ մեր մոտ պահպանվում են Ձեր կողմից հիշատակված կառույցների ապագաղտնիացված արխիվները:

Panorama.am-Արխիվային փաստաթղթերի պատճեններն ունե՞ն պատճենահանման կարգ, որը ցույց կտա, որ պատճենահանումը թույլատրված է եղել, կամ որ դրանք իրոք պատճեններ են։

Ա. Խաչատրյան-Անհրաժեշտության դեպքում փաստաթղթի վրա գրվում է վավերացված պատճեն, և կնքվում է արխիվի կնիքով, ինչը հատատում է արխիվային աղբյուրի հղումը և արխիվային տեղեկանքի իրական լինելը:

Panorama.am-Կարո՞ղ են ոչնչացնել այդ պատճեն:

Ա. Խաչատրյան-Երբ պատճեն տրամադրվումէ տվյալ անձին, վերջինս դրա հետ կարող է ցանկացած բան անել: Ազգային արխիվը բնօրինակի պահպանմամբ է զբաղվում:

Panorama.am-Արխիվի տնօրենից կախվա՞ծ է արխիվի պահպանման որակը, ավելին՝ չոչնչացման կամ ոչնչացման հնարավորությունը։

Ա. Խաչատրյան-Արխիվում գործում է փորձագիտական հանձնաժողով և որևէ փաստաթուղթ ոչնչացվելուց առաջ պետք է հաստատվի փորձագիտական հանձնաժողովի կողմից, իսկ ըստ փաստաթղթի տեսակի պահպանման ժամկետները կարգավորվում են օրենքով:

Panorama.am-Ուշադիր եղա՞ք Ծիծեռնակաբերդում Ցեղասպանության թանգարանի փաստաթղթերի այրման տեղեկատվությանը, ու հերքմանը, թե՝ դրանք անորակ պատճեններ էին։ Ինչ եք մտածում այս խնդրի մասին։ Այն էլ՝ այսպիսի՝ Հայաստան-Արցախի համար բախտադրուժ իրավիճակում։

Ա. Խաչատրյան-Ինչպես նշեցի, արխիվային փաստաթղթերի թե՛ ոչնչացումը, թե՛ պահպանումը կարգավորվում են օրենքով: Եթե ես չեմ սխալվում, տվյալ խնդիրը գտնվում է իրավապահների տիրույթում, ուստի կոռեկտ չեմ համարում տվյալ հարցի վերաբերյալ լրացուցիչ մեկնաբանություն հնչեցնելը:

Զրուցեց՝ Ա. Վարդանյանը: