Ձեր վստահելի աղբյուրը

Նարինէ Վարդանյանը, որ Գորիսի հաշվառման կետում որպես կամավոր է եղել, վերջին օրերին ֆեյսբուքյան իր էջում ներկայացնում է արցախցիների հետ զրույցները, իր տպավորություններն ու զգացմունքները։ Գրաւոմները կատարում է «Բռնագաղթի մատյան» հեշթեգի ներքո։

***
-Աննա, խե՞ էսքան հեռու եք ինձ տանում, մնանք Գորիսում, որ շուտ հետ գնանք, ոնց անցած անգամ։ 88 տարեկան տատիկն ա ասում թոռնիկին, չի հավատում, որ հետ չեն գնալու։ Երեխայի նման զարմանում ու կուչ ա գալիս, երբ թոռնիկն արդեն որերորդ անգամ ասում է` տատ, թորքը քաղաքումն ա, դուրս ենք եկել, չենք գնալու։ 

***
Սպիտակամազ տղամարդու հագուստի վրա փայլուն հետքեր են, հավանաբար վաղուց չլվացված կոստյումով է։ Լավ չի լսում։ Չսափրված է ուղիղ 3 օր, ըստ այդմ կարող ես ասել` երբ է տնից բռնել բռնագաղթի ճամփան։
Ինձ մեկ անձնագիր է մեկնում, զարմանում եմ, ոչ ոք մեկ անձնագրով չի գալիս, սովորաբար 5-7 հատ է, մի էդքան էլ` ծննդյան վկայական։
Հարցնում եմ` մենա՞կ եք։ Ասում է` հա, բայց գյուղով ենք եկել։
Մնալու տեղ չունի, ոչ մեկին չունի։
Երբ կացարաններն եմ առաջարկում, խնդրում է սպասել` շենան մարդ կա, տեսնամ հինչ կասի։
Մոտենում է մեկ այլ հաշվառվող տղամարդու, խոսում են մեկ -երկու բառ, վերադառնում է։
_Կիրեցեք Դիլիջան:
Էդ պահին Դիլիջանում կացարան ունենալու մասին ինֆորմացիա չունենք, փորձում եմ ճշտել` մարդ ունե՞ն էնտեղ, տեղ ունե՞ն։
Հուզվում է տղամարդը`
_Ուր ուզում է լինի, մեր շենան մարդ լինի։
Չի ուզում գնալ մի տեղ, որտեղ գյուղացիներից չեն լինելու, ասում է` մենակ է, բա որ մեռնի, մեկը լինի, որ կթաղի իրեն։
Երբ հեռանում է, մոտենում եմ հարևանին, ում մոտեցել էր ընթացքում ու ով Դիլիջան էր գնում։ Հարցում եմ` ծանոթի տուն են գնու՞մ, ասում է` հա։ Տեղ կունենա՞ն պապիկի համար էլ, ամաչելով ասում է` հինգիդամ, կտեսնենք էլի։ Դե հո չենք թողնելու էստեղ, գյուղում շրջափակման մեջ է եղել, հազիվ գտել ենք, բերել մեր մեքենայով։
Պայմանավորվում ենք, որ տեղում կզանգեն մարզպետարան, հեռախոսահամար եմ փոխանցում։
Սպիտակամազ տղամարդու դուրս գալուց հետո սեղանիս հեռախոսի սիմ քարտն եմ տեսնում, որ անվճար տալիս են մուտքի մոտ, տանում եմ, որ վերադարձնեմ։
Երբ ասում եմ` մոռացել էիք, ասում է` պետք չէր, բալաս, ինձ ծելեֆոն չօնիմ։
Վերցրել է շփոթված, ինձ էլ տվել է համարը, որ գրանցեմ։
Վերադառնում եմ` փոխելու հեռախոսահամարը գյուղից տղամարդու համարով, ում հետ Դիլիջան է գնում։ Ով շենան դուրս գալուց հետո պապիկի միակ հարազատն է, ում հետ ուր էլ լինի, պատրաստ է գնալ, միայն թե գյուղից տարածքում մարդ լինի, միայն թե լրիվ մենակ չլինի մեռնելիս։

***
Մի քանի օր առաջ Հաշվառման կետ նոր խումբ է մտնում, իմ դիմաց նստած կինը լացում է, փորձում եմ հանգստացնել։
Կողքի սեղանին մի տղամարդ է մոտենում, աթոռը դժվարությամբ է գտնում, երերալով նստում է։ Կամավոր տղան հարցուփորձ է անում, հետո ներկայացնում է, թե ինչ ժամանակավոր կացարաններ են առաջարկվում պետության կողմից։
Տղամարդն ասում է` ինձ ժամանակավոր կացարան պետք չի։
Ու մինչ կամավոր տղան փորձում է համոզել, որ կգնան, կհանգստանան, մինչև... ես լսում եմ մի նախադասություն, որի հետ մինչև էսօր ապրել չեմ կարողանում։
_Պայթյունը որ եղավ, լսե՞լ ես, տղա ջան, տղես մահացել ա էնտեղ, դիակը բերել ենք մեզ հետ, բայց չգիտենք որտեղ թաղենք։ Ինձ ժամանակավոր կացարան պետք չի, երեխուս թաղելու հող ա պետք, բայց նենց տեղ, որ հետո կարողանանք երեխուս մոտիկ լինենք։
Ու գնում է` երերալով, աչքերի մեջի կարմիրը փոխանցելով մեզ։
Էս պատմությունը մնացել էր կոկորդիս, այլ գրառումներ չէի կարողանում անել, նաև ուզում էի խնայել ձեզ։ Բայց հիմա մտածում եմ, որ պետք է իմանանք` ովքեր են եկել ՀՀ, ինչ ծանր պատմություններ ունեն, ինչքան վիշտ ունեն ու ինչքան իրավունք` ժամանակավոր կացարանից հրաժարվելու, ինչ-որ բան ձեր պատկերացումով չանելու, որ իմանաք` ինչքան խոցելի են ու ինչքան զգայուն, ինչքան շատ զգույշ պետք է լինենք, ինչքան շատ սիրո կարիք ունեն։
Ու իմանաք, որ պատմությունները տարբեր են, հազարավոր նման ու հազարավոր էլ ավելի ցավալի պատմություններ կան։ Որևէ բան ենթադրելիս հիշեք իրեն։

***

12-րդ ժամն է, որ նույն դիրքով նստած եմ, հաշվառում ենք մեր հայրենակիցներին, փորձում հասկանալ հիմնական  կարիքները։
Մռայլ, արտաքինից մոտ 45 տարեկան տղամարդ է մոտենում։
Հարցնում եմ` որտեղի՞ց եք։ Ասում է Խաչմաչ։ Ասում եմ աշխարհի սիրուն գյուղերից մեկն է Խաչմաչը, բայց աշխարհում չգիտեն դրա մասին։ Տանջված ժպիտի պես մի բան է հայտնվում դեմքին,  երևի զարմանում է, որ գիտեմ իր գյուղը։
Հոգոց է հանում, սկսում խոսել սկզբում ցածրաձայն, հետո քիչ-քիչ շունչը տեղն է բերում` էս ամեն ինչը մենք արինք մեզ հետ։ Խոսում է ամեն ինչից։ 20-ի պատերազմում Տավուշի ԱԻՆ-ի տղերքից , որոնց հետ ընկերացել էր, ամսի 19-ից, պայթյունի ժամանակ հրաշքով փրկվելուց, շրջափակման ժամանակ զույգ երեխա ունենալուց ու մանկական կեր չգտնելուց, 2 անգամ ավել չգտնելուց։
Հինգ երեխա ունի։ Հողի հետ սևացած ձեռքեր։ Ես լսում եմ ու գիտեմ, որ ինձ հետ չի խոսում, ի՛նձ հետ չէր խոսում,  խոսում էր Հայաստանի հետ, առաջին մարդու հետ, ում տեսնում ա շրջափակումից, հարձակումից, պայթյունից, գաղթից հետո։
«16-ին, 20-ին, 10 օր առաջ... բոլոր պատերազմներին վազել ենք եղբայրներիս հետ մեր հողը պաշտպանելու, ես հիմա իմ ամենակարևոր հողը ` հորս գերեզմանը թողել եմ...»
Ես կարիքները գնահատում եմ մեր զրույցից մեկ ժամ անց` ընթացքում պարզելով, որ 31 տարեկան է տարիքից 15 տարի մեծ երևացող տղան, ով ինձ  ասում է` իմ կարիքը էս ա` ազգ տեռնանք, կորչելուվենք, քինանք։
Ես ի՛մ հիմնական կարիքներն եմ հասկանում հանկարծ` գրկել ու ասել կներեք, կներեք, որ ես նստած եմ ձեր դիմաց, ու հարցնում եմ` սնունդ, կեցարան... Ես հիմա պիտի Խաչմաչում լինեի, ու դուք ինձ թուռնավ հաց ուտելու կանչեիք, ու ասեիք` տունն էլ կա, տեղն էլ, մնացեք, ինչ կա քաղաք։
... Գնալիս ասում եմ` Հայաստանից չեք գնա, չէ՞։ Չի լսում.
_Հորս գերեզմանի հետևից պետք ա գնամ։
_Բերե՞ք։
_Չէ, էդքանը ոնց բերեմ։
_Ուրեմն մնում ա ազգ դառնանք։
_Հեշտ չի իննական։
Լավ ա իննականը հիմա վերաձևակերպվել ա` հեշտ չի իննական։ 

***
«Ուզեցի տունս վառեմ, սիրտս չտվեց, ամաններս լվացի, դասավորեցի, ոնց որ հյուր պիտի գար... Կարալյոկս լավ էր բռնել էս տարի։ Թուրքը կուտի։

Մի նամակ եմ գրել, գրել եմ` էս տանը մաքուր, արդար քրտինքով ապրող մարդիկ են ապրել, էս տունը մաքուր կպահեք։ Մեկ էլ խնդրել եմ, որ ծաղիկներս ջրեն»։
Երկրորդ անգամ է թողել տուն, առաջինը` Սումգայիթում։
«Երրորդ անգամ տուն թողնել չեմ ուզում։ Ոչ երիտասարդությանս ժամանակն ապրեցի, ոչ հիմա ապրեցի... Տուն սարքելով ծերացա»։
Գնալիս մի քիչ երերում է։ Հետո շտկում մեջքը։
Ձեռքին պինդ սեղմում է դեղին թղթի կտորը.կացարանի համար հեռախոսահամար է, ոչ իր տան, դեռևս ոչ իր երրորդ տան։