Ձեր վստահելի աղբյուրը

ՀՀ խորհրդարանում Հռոմի ստատուտի վավերացումից անմիջապես հետո ՌԴ-ի համապատասխան տեսչական մարմինների որոշումներով ժամանակավորապես արգելվեց ՀՀ-ից կոնյակի ներմուծումը, նույնիսկ տարանցումը՝ սահմանված որակի չափանիշներին չհամապատասխանելու հիմնավորմամբ: Փորձագիտական շրջանակներում այդ երկու երևույթի միջև պատճառահետևանքային կապ տեսան: ՀՀ-ՌԴ քաղաքական հարաբերություններում նկատվող լարվածությունների՝ երկրների տնտեսական փոխգործակցության վրա ազդեցությունը,  տնտեսական գործիքակազմը քաղաքական նպատակներով օգտագործելու հավանականությունը և այդ ռիսկին Հայաստանի դիմակայության հնարավորությունները դիտարկելու համար Panorama.am-ը դիմեց ՀՊՏՀ Վիճակագրության ամբիոնի վարիչ Արմեն Քթոյանին:

Ա.Քթոյան-Հայ-ռուսական տնտեսական հարաբերությունները բազմաշերտ են և կախված են նրանից, թե որ ասպեկտն ենք դիտարկում: Այսօր մեր էներգետիկ հաշվեկշռի հիմնական մասնակիցը, կամ բաղադրիչը Ռուսաստանից ստացվող մատակարարումներն ու առաքումներն են: Խոսքը գազի, հեղուկ վառելիքի մասին է: Վերջերս մենք ականատես եղանք այդպիսի մի իրողության, երբ Հայաստանին տրամադրվող քվոտաները սպառվել էին, ռուսական կառավարությունը, իր խնդիրներով պայմանավորված, արգելել էր արտահանումը և մեր կառավարությունն այլ քայլ չուներ, բացի խնդրելուց, որ այդ քվոտաները ավելացվեն: Ճիշտ է՝ Հայաստանը ձեռք է բերում այն, վճարում է դրա համար, այնուհանդերձ, ստացվում է, որ կարճ ժամանակահատվածում այլընտրանքային աղբյուր դիտարկելու հնարավորություն մենք չունենք: Նույնը նաև գազի պարագայում:

Մյուս կողմից մեր արտաքին առևտրում Ռուսաստանը դարձել է առանցքային գործընկեր, ավելի առանցքային, քան կար 5-10 տարի առաջ: Արտահանման կառուցվածքում ՌԴ-ի մասնաբաժինն արդեն գերազանցում է 50%-ը, երբ 10 տարի առաջ, կամ ԵԱՏՄ-ին անդամակցելուն նախորդող ժամանակահատվածում Ռուսաստանի մասնաբաժինն երկու անգամ ավելի փոքր էր՝ ընդամենը 21% էր:Նույն ժամանակահատվածում ԵՄ մասնաբաժինն է կրճատվել՝ 25%-ից իջել է  9%, 10%, 11%-ի, նայած ամիս: Սա նշանակում է, որ մեր գլխավոր արտահանումների շուկան ՌԴ-ն է դառնում, ինչն էլ իր հերթին նշանակում է, որ տարբեր ապրանքախմբերով եթե ինչ-որ խնդիրներ ի հայտ գան, ապա այդ շուկան կարող է ընդհանրապես կամ կարճ ժամանակահատվածի համար փակվել, ինչը լրջագույն խնդիրներ կարող է ստեղծել, եթե հատկապես հաշվի ենք առնում այն հանգամանքը, որ ռուսական շուկան մտնելու առումով ավելի հեշտ է, պահանջների առումով խիստ չէ, և մեր գործարարները տևական ժամանակ այս շուկայի հետ աշխատելով, արդեն, ըստ էության, բոլոր ֆորմալ, ոչ ֆորմալ կանոններին տիրապետում են, գիտեն ինչպես շուկա մտնել, այնտեղ ամրապնդվել, հաստատվել:

Բայց մյուս կողմից էլ այդ հեշտությունն ասում է, որ բավականին հեշտ է գործող կարգավորումների համաձայն խնդիրներ կամ խախտումներ հայտնաբերելը, ինչը կլինի օրենքի սահմաններում, և սահմանափակել արտահանումը, մինչև որ այդ խախտումը չի վերացվի: Ինչպես մենք տեսնում ենք, օրինակ, կոնյակի պարագայում:

Panorama.am-Ի՞նչ գործոնների պատճառով է նման իրավիճակ ստեղծվում:

Ա. Քթոյան-Սխեման տարիներ շարունակ աշխատել է: Այնպես չէ, որ այդ սխեման Հայաստանին ձեռնտու է, բայց կոնկրետ խմբեր դրանից օգուտներ են ստանում և այն պահանջը, որը Ռուսաստանն առաջադրում է, իրավական առումով իրավաչափ է: Ինքն ուզում է, որ որակյալ կոնյակ մտնի իր տարածք և եթե ֆորմալ ստուգումներ արվեն, ապա Հայաստանից Ռուսաստան արտահանվող կոնյակի մի զգալի մասնաբաժին չի բավարարի այն չափորոշիչներին, որոնք առաջադրված են: Խնդիրն այստեղ այն է, որ եթե չի բավարարում, ապա ի սկզբանե պետք է սահմանափակվի կամ արգելվի, այլ ոչ թե հնարավորություն տրվի շուկա ձևավորվի այնտեղ և հետո, ըստ անհրաժեշտության, արդեն համապատասխան մեխանիզմները կիրառվեն:

Panorama.am-Այս պատկերն է արտահանման գործընթացում, ի”նչ վիճակ է տնտեսության մյուս ոլորտներում:

Ա.Քթոյան-Անկախությունից ի վեր Հայաստանում կատարված ներդրումների ընդհանուր ծավալում ռուսական կապիտալի մասնաբաժինը 40% է: վերջին տարիներին էլ այն տենդենցը կա, երբ արևմտյան ընկերություններն աստիճանաբար նվազեցնում են իրենց ներդրումները  տարբեր բնագավառներում և այդ ոլորտները լրացնում է ռուսական կապիտալը: Օրինակ՝ հանքագործության ոլորտում, որտեղ գերմանական կամ նիդերլանդական ծագման կապիտալի որոշակի կրճատում եղավ և այդ տեղը լրացվեց ռուսական կապիտալով: Սա ևս ազդեցության որոշակի ասպեկտ է ենթադրում, ընդ որում, այդ իրավիճակը ձևավորվել է անկախությունից ի վեր և,  հետևաբար, խոսել այն մասին, թե մենք արդյո՞ք կարող ենք շատ արագ վերափոխել մի իրավիճակ, որն արդեն 30 տարուց ավել կայացած, կայունացած, խորացած է, որքա՞ն արագ կարող ենք այն վերափոխել, լավացնել, թարմացնել, այլընտրանքներ գտնել` բավականին տևական, երկարատև աշխատանք կպահանջի:

Այսինքն, եթե ինչ որ X պահի Ռուսաստանը որոշ ապրանքախմբերի արտահանումը սահմանափակի, մենք դրան շատ արագ փոխարինում չենք կարող գտնել: Եթե Ռուսաստանը որոշի բարձրացնել Հայաստան եկող գազի գինը, ապա դրան արագ այլընտրանք լինել չի կարող, նույնը նաև վառելիքի պարագայում է: Այո, տնտեսությունը կադապտացվի դրան որոշ ժամանակահատվածի ընթացքում, բայց այն տևական ժամանակ է պահանջում և ցանկալի կլինի, որ այդ ամենն անելուց առաջ որոշակի նախապատրաստական աշխատանք տարվի որպեսզի այդ ամենը ցավոտ չլինի, հակառակ դեպքում մենք նաև լրջագույն սոցիալական խնդիրենր կունենանք:

Panorama.am-Ի՞նչն է Հայաստանին խանգարում արտահանման շուկաները դիվերսիֆիկացնել, որպեսզի նման կախվածություն չառաջանա և տնտեսական լծակները քաղաքական նպատակներով օգտագործելու ռիսկերը  նվազեցվեն:

Ա. Քթոյան.Ռուսաստանի մասնաբաժնի ավելցումն Հայաստանի արտահանման մեջ ոչ թե պարտադրված է ռուսական կողմից, այլ առկա իրողությունների արտացոլումն է: Ոչ մի բան չի խանգարում, որպեսզի մենք զուգահեռաբար աշխատենք նաև այլ շուկաների հետ: Խնդիրն այն է, որ, ԵԱՏՄ անդամ լինելով, այդ միության երկրներ՝ հիմնականում Ռուսաստան ապրանք արտահանելը և այդ գործարքից շահույթ ստանալը շատ ավելի հեշտ է և շահույթի մարժան, տոկոսը շատ ավլի բարձր է, քան շատ այլ ուղղություններով: Բնականաբար, արտահանողները, որոնք հաշվարկում են իրենց ռիսկերը և ռիսկ/օգուտ հարաբերակցությունն են գնահատում որևէ ձեռնարկ սկսելուց առաջ, իարավցիորեն դիտարկում են, որ եթե երկու այլընտրանք կա՝ եվրոպական և ռուսական, ապա նախընտրում են ռուսականը, քանի որ հնարավոր է ավելի կարճ ժամանակահատվածում ավելի մեծ օգուտներ ստանալ, քան որևէ այլ տեղ:

Եթե Ռուսաստանում ինչ-որ մի բիզնես գործունեությունը, կամ արտահանումայնին գործարքը տարվա ընթացքոմ կարող է բերել 30-40% շահութաբերություն, ապա եվրոպական ուղղությամբ նույն գործարքը կարող է երեք անգամ ավելի պակաս շահույթ ունենալ: Եվրոպականի մասով առավելություններն ավելի երկարաժամկետ բնույթ ունեն: Եթե դու տևական խաղացող ես, մտադիր ես այդ շուկայում երկար աշխատել, ոչ թե արագ շահույթ ստանալ, ապա գուցե եվրոպական շուկան ավելի հարմար լինի, բայց այստեղ ավելի խիստ կարգավորումներ կան և դրանց տնտեսվարողները շատ հաճախ միայնակ չեն կարողանում դիմակայել: Այնտեղ ստանդարտացման, սերտիֆիկացման խնդիրներ կան և այլն:

Panorama.am-Գաղտնիք չէ, որ հիմնական այն ապրանքատեսակները, որոնք գալիս են ՌԴ-ից, կարող են գալ նաև Իրանից, ինչո՞ւ հայկական կողմն այդ հարցում դիվերսիֆիկացված մոտեցում չի ցուցաբերում

Ա. Քթոյան-Գլխավոր խնդիրն այն չէ, թե որտեղից այդ ապրանքախմբերը կբերենք, ներմուծման հետ կապված այդ խնդիրենրը կարող են կարգավորվել, բայց էներգակիրների, գազի մասով մի քիչ ավելի բարդ կլինի: Խնդիրը արտահանումների շուկան է: Ինչպես օրինակ, մենք քովիդով պայմանավորվա տեսանք, որ որոշ լոգիստիկական խնդիրենր ի հայտ եկան և Չինաստանից ներմուծումներն որոշակիորեն փոխարինվեց ներմուծման այլ ուղղություններով: Սա ավելի հեշտ է, բայց Ռուսաստանը մեր համար արտահանման շուկա է և այն ապրանքը, որոնք այսօր Ռուսաստան է արտահանվում, շատ դեպքերում դժվար կլինի արտահանել նույն Իրան:

Իրանի հետ մենք ունենք շատ մեծ առևտրային դիսբալանս: Օրինակ այս տարվա 8-9 ամիսների կտրվածքով արտահանել ենք  80 մլն դոլարի ապրանք,  ընդորում, արտահանումը որոշակիորեն նվազում է, կամ տարբեր ամիսներին չնչին աճ է գրանցում, բայց ներմուծում ենք դրանից հինգ անգամ ավելի շատ ապրանք: Այսպես, թե այնպես, մենք դեֆիցիտ ունենք և խնդիր է, թե մենք որտեղ պետք է իրացնենք մեր ունեցած արտահանման շուկաները, սա է գլխավոր խնդիրը:

Panorama.am-Հայաստանն ինչպե՞ս կարող է ազդել իր դեմ քաղաքական նպատակներով տնտեսական գործիքակազմի կիրառման ռիսկերին: Հայ-ռուսական քաղաքկան լարված հարաբերություններն ինչ-որ չափով այս ամիսներին ազդե՞լ են տնտեսական ցուցանիշների վրա:

Ա. Քթոյան-Սրանք մեկանգամյա գործիքներ են, որոնցով կարող ես ազդակներ ուղարկել: Այդպիսի գործիքներ Ռուսաստանը շատ ունի և պարտադիր չէ, որ ինչ որ շուկա դնի ու փակի, ի վերջո, դրա համար հիմնավորումներ են պետք: Այս պահի դրությամբ երկրների միջև հարաբերությունների տնտեսական ցուցանիշների մեջ որոշակի քաղաքական խնդիրենրի դրսևորումներ դեռևս չկան, միայն թերևս կոնյակի շուկայի պարագայում էր, այն էլ՝ ռուսական կողմի փաստարկները, զուտ իրավական առումով, հիմնավորված են, բայց այլ հարց է, որ նախկինում, տարիներ շարունակ աշխատում էր կոնյակի արտահանման մի սխեմա,  և հիմա է այդ սխեմայի համար որոշակի խնդիրներ ստեղծվում:

Panorama.am-Նախկինում գործող հարաբերությունների սխեմաների կտրուկ փոփոխություններին հայկական կողմը կարո՞ղ է պատասխանել:

Ա. Քթոյան-Բնականաբար՝ ոչ, և մենք չպետք է մտածենք պատասխան քայլերի մասին: Ոչ թե պետք է ելնենք այն իրողությունից, թե վաղը փակելուց ինչ պետք է անենք, այլ եթե չփակեն էլ, մենք պետք է մտածենք դիվերսիֆիկացիայի մասին: Դիվերսիֆիկացիան իր հետ բերում է տեխնոլոգիա: Եթե նույն եվրոպական ուղղություններն ենք դիտարկում, արևմտյան կամ այլ երկրի կապիտալը՝ ապա այն տեխնոլոգիական բազմազանություն է, կորպորատիվ մշակույթի տարբեր էլեմենտներ է ներմուծում, որը մեր բիզնեսին, տնտեսական համակարգին օգուտ է: Դիվերսիֆիկացիան ընդհանրապես լավ բան է՝ անկախ նրանից, թե Ռուսաստանի հետ լարվածություն կա, թե չկա: Դու դիվերսիֆիկացրու և այն նորանոր հնարավորություններ կբացի քո տնտեսության համար:

Զրուցեց՝ Ա.Վարդանյանը: